A. N. Norchayev, T. B. Sadikov, M. Z. Nurfayziyeva mintaqaviy turizm

Resurslar	Mahalliy	Xorijiy	Resurs
Foydalanish
	sayohatchilar	sayohatchilarning	salohiyati	darajasi
	talabi	talabi
Rekreatsiya va
ekologik turizm	past	yuqori	o‘rta	past
resurslari
Madaniy va
etnografik	o‘rta	yuqori	yuqori	past
turizm resurslari
Tarixiy,	o‘rta	yuqori	yuqori	o‘rta
me’moriy va
arxeologik
tanishuv
resurslari
Diniy turizm	yuqori	o‘rta	yuqori	o‘rta
resurslari
Ekzotik muhit
va har xil	past	o‘rta	o‘rta	past
sarguzasht
resurslari
Servis sifati	past	yuqori	past	past

Turistik resurslar asosiy tuzilishiga ko‘ra quyidagicha tavsiflanadi:

x jozibadorligi, ko‘rkamligi;

x iqlimiy sharoiti;

x borish mumkinligi;

• 
  Ibodullayev N. “O’zbekistonning turistik resurslari” Samarqand 2008
  

29

x ekskursion ahamiyati;

x manzarali tuzilishi;

x ijtimoiy – demografik tarkibi;

x qayta ishlab chiqarish darajasi;

x foydalanishga qodirligi;

x noyobligi va boshqalar.

Yuqoridagi jadvaldan ko‘rish mumkinki, mamlakatimiz turistik resurslariga bo‘lgan talab yuqoridir. Shu sababdan kelib chiqib, turistik resurslardan foydalanishga ta’sir etuvchi omillarni har jihatdan tahlil etish o‘ta muhimdir. Turizmni rivojlanishiga turli omillar ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy omillarni ikki guruhga bo‘lish mumkin. Bular, barqaror va o‘zgaruvchan omillar.

5.2. Turistik resurslarni baholashni turizmdagi ahamiyati

Turistik resurslar turli tabiiy, madaniy – tarixiy, hamda ijtimoiy – iqtisodiy obyektlar ko‘rinishida bo‘lib, turistik xizmatlar ko‘rsatishga asos bo‘la oladigan resurslarga aytiladi. Undan tashqari, turistik resurslar turistik mahsulotlar yaratishga asos bo‘ladigan tabiiy hamda, insonlar tomonidan yaratilgan obyektlar majmuasidan iborat.

uristik resurslardan sog‘lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda ikki guruhga bo‘lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday yuqori turistik resurs potensialidan, kommunikatsiya, aloqa vositalari, xizmat ko‘rsatish sohalarisiz foydalanib bo‘lmaydi.

Har bir hududda turizm shakllanar ekan, bu hududda turizm faoliyatida foydalanilayotgan turistik resurslar mavjud bo‘ladi. Bu resurslarni turizmni tashkil etish asosi desak bo‘ladi. Lekin, har bir hududning resurs salohiyati resurslarning miqdor va sifat jihatiga ko‘ra farq qiladi. Shu sababli turistik resurslarni har jihatdan o‘rganish, baholash, umuman olganda turizm faoliyatida foydalanish imkoniyatlarini, tahlil etish ma’lum mintaqada turizmni rivojlantirish istiqbolini belgilaydi. Shu sababdan mavjud turistik resurslardan turizm faoliyatida foydalaniщda ularni har

30
jihatdan baholash o‘ta muhimdir. Turistik resurslarni baholash bo‘yicha ham turli yondoshuvlar mavjud. Turistik resurslarning iqtisodiy bahosi bevosita resurs turiga, uning sifatiga, joylashuviga, foydalanish texnologiyasiga hamda atrof – muhit holatiga bog‘liq. Hozirgi kunda turistik resurslardan to‘laligicha foydalanish uchun turistik resurslarni atroflicha tahlil etish va baholash katta ahamiyatga ega. Bunda ularni baholash asosiy o‘rinni egallaydi. Baholash orqaligina ulardan foydalanish, muhofaza qilish me’yorini o‘rnatish mumkin.

5.3. Turistik resurslarni miqdor va sifat jihatdan baholash

Turistik – rekreatsiya resurslarini mutaxasislar asosan miqdor va sifat jihatdan baholashni taklif etishgan. Miqdor jihatdan baholashda turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo‘lgan turistik resurslar hisobi olinadi hamda baholashda qo‘yidagi xislatlar hisobga olinadi:

1. 
   Zahira ko‘rsatgichi, ya’ni hududiy rekreatsion tizimning qabul qilish potensiali;
   

2. 
   Mavjud resurslarni maydon ko‘rsatgichi, ulardan rekreatsiya maqsadida foydalanish imkoniyati;
   
3. 
   Rekreatsiya resurslaridan mavsum sifatida foydalanishning davomiyligi.
   

Bu bahoni Samarqand viloyati misolida ko‘radigan bo‘lsak, birinchi navbatda

viloyatning turistik obyektlarini o‘rganishimiz lozim. Quyida viloyatning turistik obyektlari 5.3 - jadval asosida ko‘rsatilgan.

	5.3-jadval
	Samarqand viloyatining turistik obyektlari^7
Tumanlar	Turistik obyektlar nomi
Samarqand shahri	Ulug‘bek abservatoriyasi, Xo‘ja Doniyor payg‘ambar ziyoratgohi,
	Ishratxona, Qadimiy Siyob arig‘i, Afrosiyob arxeologik muzeyi va
	xarobalari, Xazrati Xizir masjidi, Shohi – Zinda majmuasi, Bibixonim
	ansambli, Siyob bozori, Registon ansambli, Al-Motrudiy maqbarasi,
	Ruhobod maqbarasi, Amir Temur maqbarasi, shahar bosh jom’e masjidi,
	O‘lkashunoslik muzeyi, Samarqand bosh tarixiy muzeyi,.
	Universitet xiyobonidagi qadimiy chinorlar va boshqa daraxtlar, Alisher
	Navoiy muzeyi, SamDU arxeologik, zoologik muzeylari, shahar istirohat
	bog‘lari, shifobaxsh chashma buloqlar, qadimiy mahallalar.
Samarqand	Xo‘ja Ahrori Vali Ziyoratgohi, Mironqul, Sazag‘on, Ohalik Dam Olish

• 
  Манба: А.С.Солиев, М.Р.Усмонов Туризм географияси. Самарқанд-2005
  

31

tumani	Maskanlari, Ohalik tog‘i soyliklaridagi xushmanzara dam olish maskanlari,
	milliy an’analar, yog‘och o‘ymakorligi, metallga ishlov berish, milliy urf
	odatlar.
Urgut tumani	CHor chinor, chinorlar va buloqlar, G‘ovsul A’zam ziyoratgohi, Xo‘jabtol
	ota, Miqqilloq tosh, Teshiktosh, Qaynar, SHirvog‘ota ziyoratgoh va dam
	olish maskanlari, «Toshqo‘y» tabiiy haykali, Bug‘jamatosh, Toshkelinchak,
	Go‘rimor tabiiy tosh shakllari, Lev, Qaynarbuloq, Rohatbuloq buloqlari,
	Omonqo‘ton dam olish maskanlari, Eski davon yo‘llari, taxti Qorachabegim
	saroyi xarobolari va b.
Bulung‘ur tumani	Qadimiy Tuyatortar kanali, Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li uy muzeyi, xalq etnografik
	folklor ansambllari, mahalliy hunarmandchilik va b.
Jomboy tumani	Xolvoyi qishlog‘idagi qadimiy chinorlar, Zarafshon daryosi va uning
	Oqdaryo va Qoradaryoga ajralishi, Zarafshon qo‘riqxonasi, xalq milliy
	an’analari va urf-odatlari.
Ishtixon tumani	Qoradaryo sohillari, shayxlar qo‘rg‘oni xalq milliy san’ati, milliy an’analar,
	urf-odatlar va b.
Kattaqo‘rg‘on	Kattaqo‘rg‘on suv ombori, Andoqiy ziyoratgohi va bulog‘i, «cho‘kkan tuya»
tumani	shaklidagi tabiiy yodgorliklar va milliy an’analar.
Narpay tumani	Qo‘chqorli ota ziyoratgohi, Qo‘tirbuloq dam olish maskani, shifobaxsh
	bulog‘i va avliyo baliqlari, Qo‘shtepa ikkita tabiiy tosh tepalik va milliy
	an’analar.
Nurobod tumani	Xazrati Dovud ziyoratgohi va g‘ori, Tim qishlog‘idagi qadimiy archalar,
	Qarnobcho‘l ekolandshaftlari, xalq hunarmandchiligi, jumladan jun yigirish,
	gilam to‘qish, ko‘pkari o‘yinlari, milliy kurash, qadimiy sardobalar va b.
Oqdaryo tumani	Mahdumi A’zam Dahbediy ziyoratgohi, Oqdaryo daryosi sohillari dam olish
	maskanlari, Miyonqol oroli ekolandshafti, xalq milliy an’analari.
Payariq tumani	Imom Buxoriy masjid majmuasi va ziyoratgohi, Navro‘ztepa,
	G‘ilmonsoytepa, Oqtepa tabiiy tepaliklari, xalq milliy an’analari va b.
Pastdarg‘om	Qadimiy Darg‘om kanali dam olish maskanlari, milliy an’analar, milliy
tumani	kurash, ko‘pkari o‘yinlari va b.
Paxtachi tumani	Dobussiya qal’a xarobalari, Zarafshon daryosi sohillari dam olish
	maskanlari, qadimiy sardobalar.
Tayloq tumani	Tayloq ota qo‘rg‘oni ziyoratgohi, jom’e masjidi, istirohat bog‘i,
	Bandikushon ziyoratgohi va b.
Qo‘shrabod	Tog‘ oldi dam olish maskanlari, Qaynar avliyo bulog‘i, milliy an’analar, urf-
tumani	odatlari, mlliy dostonchilik, baxshichilik, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li
	dostonchilik maktabi va b.

Jadvaldan ko‘rish mumkinki, qanchalik hudud turistik obyektlarga boy hisoblansa, turistik mahsulotlar turini ko‘paytirish imkoniyati yaraladi. Har bir hudud ma’lum tur turistik resurslarga ega bo‘ladi. Qaysidir hudud tarixiy obidalarga boy hisoblansa, ayrimlari tabiiy turistik obyektlarga boy hisoblanadi. Turistik faoliyatda barcha turistik resurslardan bir zaylda foydalanib bo‘lmaydi, chunki obyektlarning joylashishidagi qulayligi, jozibadorligi turlicha. Shuning uchun turistik resurslarni sifat jihatdan baholash muhim sanaladi. Sifat jihatdan baholashda qo‘yidagi belgilar

32
e’tiborga olinadi: ta’sirchanligi, ulug‘vorligi, joylashuvidagi qulaylik, atrof-muhit holati, tabiiy rekreatsiya resurslarining o‘ziga jalb qilish qobiliyati va boshqalar.

Agarda shartli ravishda besh balli tizimda baholasak, tabiiy turistik resurslari imkoniyati bo‘yicha Samarqand shahri, Samarqand tumani, Urgut tumani - 5 ballga, Nurobod va Qo‘shrabod tumani - 4 ballga, Pastdarg‘om, Paxtachi va Tayloq tumanlari – 2 ballga teng. Tarixiy obidalar va diniy qadamjoli obyektlarga ega hududlar imkoniyati bo‘yicha, Samarqand shahri va tumani – 5 ballga, Payariq va Urgut tumani – 4 ballga, Bulung‘ur va Qo‘shrabod tumanlari – 1 ballga baholash mumkin. Milliy etnografik va madaniy obidalar resurslari bo‘yicha Samarqand shahri va Kattaqo‘rg‘on tumanlari – 5 ballga, Nurobod, Oqdaryo va Urgut tumanlari – 4 ballga, qolgan tumanlarni - 3 ballga baholash mumkin.

YUqoridagi ma’lumotlar asosida aytish mumkinki, Samarqand shahri va tumani, Urgut va Payariq tumanlari turistik resurslarga boy hisoblansa, ayrim tumanlarning turistik resurs imkoniyati kam. Shu jihatdan tumanlarning turistik resurslari potensialini uch kategoriya (yuqori, o‘rtacha, past) asosida baholash ham mumkin. Bu yerda, Samarqand shahri va tumani, Urgut va Payariq tumanlari yuqori kategoriyaga, Nurobod, Kattaqo‘rg‘on, Narpay va Oqdaryo tumanlari o‘rtacha kategoriyaga, qolgan tumanlarni past kategoriyaga kiritish mumkin.

							5.4-jadval