|
68
Fraser-Tytler, W.K. Afghanistan: A Study o f Political Development in
Central and Southern Asia. - London: Oxford University Press, 1953. - P. 208.
boradi. Shundan so‘ng Turkiyaga yo‘l olgan Omonullaxon Prezi-
dent Mustafo Kamol bilan uchrashdi. Ushbu uchrashuv mustaqil
ravishda rivojlanish tomon qadam tashlayotgan ikki musulmon
davlati rahbarlarining uchrashuvi edi. 1928-yilning iyunida Eronga
kelgan Omonullaxon Rizoshoh Pahlaviy bilan uchrashdi va o‘zaro
muzokaralar olib bordi. 0 ‘sha yil iyulda Erondan o ‘z Vataniga
kelgan Omonullaxonning taassurotlari juda ko‘p edi.
Omonullaxon Yevropa davlatlaridagi safarlari chog‘ida ko‘plab
sanoat korxonalari, ko ‘rgazmalar, harbiy zavod va fabrikalar, port
va aerodromlami borib ko‘rdi hamda yevropaliklaming yutuqlarini
iloji boricha tezroq A fg‘onistonga tatbiq etishga oshiqdi. 1928-
yil aprelda Yevropa safari tugagach, Afg‘oniston hukmdori katta
sovg ‘ a-salomlar bilan о ‘ z yurtiga yo ‘ 1 oldi. Bu vaqtda Afg ‘ onistonda
xalqning noroziligi yetilib qolgan va mamlakat qo‘zg‘olon arafasida
turar edi.
AFG‘ONISTONDA MUHAMMADZOYLAR
HUKMRONLIGI
Omonullaxon Yevropa davlatlari bo ‘ylab safar qilib yurarkan,
Afg‘onistonda vaziyat keskinlasha bordi. Mamlakatdagi keskin
vaziyat sabab Omonullaxon o‘zi bilan birga Yevropa safariga olib
ketgan Afg‘oniston tashqi ishlar vaziri Mahmud Tarziyni shoshi-
linch tarzda A fg‘onistonga qaytishiga va vaziyatni barqarorlash-
tirish b o ‘yicha choralar ko‘rishga ko‘rsatma bergan edi.
A fg‘onistonning yetakchi diniy rahnamolaridan “hazrat” diniy un-
voni rahbari Sho‘r Bozor (asl ismi Fazl Rahim) va uning ukasi Sher
Og‘a (asl ismi Fazl Umar) Mujaddadiylar o ‘zlarining islohotlarga
nisbatan noroziliklari tufayli Omonullaxon tomonidan Hindiston
ga surgun qilingan bo‘lib, ular afg‘on hukmdorining mamlakatda
yo‘qligidan foydalandilar va xalq orasida Omonullaxonga qarshi
targ‘ib-tashviqotni kuchaytirdilar. Ushbu diniy rahnamolarga Ko
bul, Xost va mamlakatning boshqa hududlaridan ham ko‘plab
diniy yetakchilar ergashdi va bu holat keng ko‘lamli podshohga
qarshi kampaniyaning boshlanishiga olib keldi. Diniy yetakchilar
xalq orasida Omonullaxonning Yevropa mamlakatlariga qilgan
safari davomida oddiy musulmonga o ‘xshab yurmaganligi, balki
kayfu-safo qilib juda ham katta mablag‘ni sarflaganligi, spirli
ichimliklardan ichib, hatto cho‘chqa go‘shti ham tanovul qilganligi,
barcha Yevropa gazetalarida Omonullaxonning turmush o ‘rtog‘i
malika Surayyoning ochiq yuz ila tushgan surati bosilib chiqqanligi
haqida turli xil uydirma gaplami tarqatishdi.
Omonullaxonga qarshi diniy yetakchilar yana Xostda qo‘zg‘o-
lon boshlashni rejalashtirdilar. Q o‘zg‘olon arafasida Omonullaxon
davlat apparatida ham bir qator o‘zgarishlami amalga oshirdi va
mamlakat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi yo'lida kurashgan
hamda islohotlami amalga oshirishda katta hissa qo‘shgan o ‘z
tarafdorlarini davlat ishlaridan chetlatdi.
1928-yilda diniy yetakchilaming mamlakatda mavqei kuchli-
ligi va vaziyatning keskinlashayotganligi jarayonida Omonullaxon
Afg‘onistondagi yana bir yetakchi diniy rahnamo mulla Oxundzoda-
dan yordam so‘raydi. Mulla Oxundzoda amir Abdurahmon davridan
buyon mashhur diniy ulamo bo ‘lib, katta ta ’sir kuchiga ega edi va
Omonullaxonni inglizlarga qarshi 1919-yilgi mamlakat mustaqilligi
yo‘lida olib borgan kurashda qo‘llab-quvvatlagan edi. Biroq,
bu safar mulla Oxundzoda Omonullaxonning taklifini rad etadi.
Omonullaxon tomonidan mulla Oxundzodani kuch bilan poytaxt
Kobulga olib kelish uchun yuborilgan harbiy qism mullaning uyi
yaqinida uning tarafdorlari tomonidan qo‘yilgan pistirmaga duch
keldi va ortga chekindi. Pistirmada turgan qurolli guruhga “Bachai
Saqo” (Suvchining Bolasi) laqabli asli ismi Habibulla Qalaqoniy
bo‘lgan sobiq askar boshchilik qildi.
1928-yil noyabr o ‘rtalarida Jalolobodda shinvori va momand
qabilalari Omonullaxonga qarshi qo‘zg‘olon ko ‘tardi. Ular amal
ga oshirilayotgan islohotlarga o ‘z noroziliklarini bayon etib,
Omonullaxonni islom dinini toptashda ayblashdi. Podshoh nomidan
qo‘zg‘olonchilar bilan muzokaralar olib borgan amaldorlar hech
qanday natijaga erisha olmadilar. Shunday vaziyatda Omonullaxon
Kobul atroflarida qaroqchilik va bosqinchilik harakati ila nom
qozongan Bachai Saqoning xizmatidan foydalanishni m a’qul topdi.
Bu vaqtda Bachai Saqo mamlakat shimolida davlat xazinasiga olib
ketilayotgan turli yig‘imlardan iborat katta miqdordagi mablag‘lami
va savdo karvonlarini talab, kuch to ‘plagan edi.
Bachai Saqo bu paytda qirq yoshlar chamasidagi shaxs bo‘lib,
uning kelib chiqishi to‘g ‘risidagi m a’lumotlar ham kam edi. U K o
bul shimolidagi K o‘histon viloyatining Qalaqon qishlog‘ida oddiy
xizmatkor oilasida dunyoga kelgan. A fg‘on armiyasida bir muddat
xizmat qilgach, harbiy xizmatdan bo ‘yin tovlab, armiyadan qochadi
hamda karvon yo‘llarida qaroqchilik va shaharu-qishloqlarda bos
qinchilik bilan shug‘ullanib yuradi.
1928-yiI dekabr boshida Omonullaxon Xostda qo‘zg‘olon
ko ‘targan shinvoriy qabilasiga qarshi kurashda Bachai Saqodan
foydalanish maqsadida uning huzuriga Kobul shahri hokimi Ahmad
Alixonni jo ‘natdi. A fg‘on hukmdori Ahmad Alixon orqali shin
voriy qabilasi qo‘zg‘olonini bostiradigan bo‘lsa Bachai Saqoni
“birgida” (brigada generali) harbiy unvoni bilan taqdirlashini
hamda uch ming afg‘oniy miqdorda har oylik maosh tayinlashini
va qurol-yarog‘ bilan ta’minlashini m a’lum qiladi. Bachai Saqo
Omonullaxonning ushbu shartlarini qabul qiladi va Q ur’oni Karimni
qo‘liga olib shinvoriylar qo‘zg‘olonini bostirish uchun butun kuch-
g‘ayratini ayamaslikka va boshqa bosqinchilik qilmaslikka qasam
ichadi. Bachai Saqo va podshoh Omonullaxon o ‘rtasida o ‘matilgan
mazkur kelishuv Bachai Saqoning xalq orasida obro‘sini nihoyatda
oshirib yuboradi va uning tarafdorlari soni keskin osha boshlaydi69.
1928-yilning 9-dekabrida Bachai Saqo Omonullaxonning so‘z-
lari to‘g‘ri yoki yolg‘onligini aniqlash hamda hukmdoming o‘ziga
nisbatan chin m a’nodagi munosabatini bilib olish maqsadida o ‘ziga
xos taktika qo‘llaydi. U Omonullaxonga qo‘ng‘iroq qilib, o ‘zini Ko
bul hokimi Ahmad Alixon deb tanishtiradi va muzokaralar jarayo-
Do'stlaringiz bilan baham: | 
