A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov

66 
Незомноме-йе Асоси-йе Доулат-е Олийа-йе Афгонестон (Афгонистон
Олий давлатининг асосий тартиблари). 1923 йил 9 апрель. http://www.
afghan-web.com/history/const/constl923.html

---

ravishda tartibga solinishi muhim voqea bo‘ldi. Asossiz tarzda 
yig‘ib olinadigan bir qator soliq yig‘imlari, jumladan “davlat 
amaldorlarining xizmat vazifalarini bajarayotgan vaqtida ichadigan 
choyi va iste’mol qiladigan shirinliklari uchun yig‘iladigan soliq”, 
“boqiyat - yuqori martabali amaldorlar va ulaming vorislari 
tomonidan davlatdan olingan mablag‘laridan voz kechish” kabi 
xalqning noroziligini keltirib chiqaruvchi hamda davlat g‘aznasiga 
zarar keltimvchi soliq va to‘lovlar bekor qilindi.
Iqtisodiy islohotlar jarayonida amalga oshirilgan eng ta’sirli is- 
lohot bu qishloq xo‘jaligida yetishtirilgan mahsulotlardan olinadigan 
soliqqa oid bo‘lib, yangi o ‘matilgan tartibga ko‘ra endilikda soliq 
mahsulot-natura shaklida emas, balki naqd pul shaklida olinadigan 
boMdi. Bunday tartib mahsulotni yetishtirgan oddiy dehqonda 
birmuncha jiddiy muammolaming kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. 
Chunki, oddiy dehqon endi mahsulotini sotib pul qilishi uchun 
bozorga chiqishi, bozorda band bo‘lgan chog‘ida esa ekin-tikinga 
qarashdek qimmatli vaqtidan ajralib qolishi, bu esa yakuniy hosilga 
salbiy ta’sir qilishi mumkin edi. Shuningdek, dehqonlarda pulga 
ehtiyojning ortishi qishloq joylarida mahsulotlami arzon-garovga 
xarid qilib oluvchi chayqovchilar qatlamini yuzaga keltirdi.
1923-yilda qabul qilingan “Davlat yerlarini sotish to‘g‘risida”gi 
Qonunga ko‘ra, har bir fuqaro xohlaganicha davlat ixtiyorida 
boMgan yerni xarid qilib olish imkoniyati yaratildi. Qayd etish joiz- 
ki, Omonullaxonning bobosi Abdurahmon va otasi Habibullaxon 
hukmronligi davrlarida ham yer davlat mulki hisoblanib, uni so­
tish taqiqlangan edi. 1923-yilda A fg‘onistonda yangi valuta 
muomalaga kiritildi va u “afg‘oniy” deb atala boshlandi. Afg‘on 
valutasi ichki hamda tashqi savdoning o ‘sishiga turtki berdi va 
tezda Britaniya Hindistoni bilan boMadigan savdo munosabatlarida 
ham o ‘z o ‘miga ega boMdi.
Amir Omonullaxonning Afg‘onistonda amalga oshirmoqchi 
boMgan keng koMamli islohotlaridan yana biri - harbiy sohaga te- 
gishli boMib, bu yo‘nalishda islohotni amalga oshirishda afg‘on 
amaldorlari ikki guruhga boMinib ketadilar. Birinchi guruh

---

tarafdorlari afg‘on armiyasini Usmonli turklar armiyasi andozasida 
yangidan barpo etish tarafdori bo'lishsa, o ‘sha paytda Harbiy vazir 
Iavozimida faoliyat yuritgan Muhammad Nodirxon yetakchiligidagi 
ikkinchi guruh vakillari esa an’anaviy tarzda afg‘on qabilalaridan 
yig‘ilib kelgan tartib - “hasht nafari”, y a’ni qabilalardagi har sakkiz 
nafar erkakdan bir nafari armiyaga jalb etilishi tartibini saqlab qo- 
lishni yoqlab chiqishadi.
Harbiy islohotni amalga oshirishdagi yuqoridagi kabi bo‘linish 
oqibatida armiya yanada parokanda holiga keldi va bu 1924-yilda 
Xostda ro‘y bergan qo‘zg‘olonni bostirish chog‘ida yaqqol 
namoyon bo‘ldi. 0 ‘sha paytdagi Harbiy vazir M.Nodirxon esa 
Omonullaxonning armiyani turklar andozasi bo‘yicha qayta tashkil 
qilishga bo‘lgan rag‘batini ko‘rgach, o ‘z lavozimidan iste’foga 
chiqadi va Afg‘onistonning Fransiyadagi elchisi lavozimiga 
tayinlanib mamlakatni tark etadi.
Bu davrda A fg‘onistonda amalga oshirilgan islohotlardan 
eng samaralilaridan biri sifatida ta ’lim va m aorif sohasida amalga 
oshirilgan islohotni ta ’kidlab o ‘tish joizdir. Hokimiyatga kelgan 
dastlabki vaqtidanoq Omonullaxon ta ’limga alohida e ’tibor 
qaratadi. A fg‘on yoshlariga zamonaviy bilim lardan ta ’lim berish 
uchun chet ellardan - Turkiya, M isr va Fransiyadan bir necha 
o ‘qituvchilar tak lif etildi. Kobulda faoliyat ko'rsatib kelayotgan 
amir Habibullaxon sharafiga “Habibiya” deb ataluvchi litsey bilan 
bir qatorda, “O m oniya” deb ataluvchi ta ’lim maktabi ham barpo 
etildi (Amir Omonullaxon hukm ronligiga barham berilgach, 
“Omoniya” maktabining nomi “ Istiqlol” deb o'zgartirildi). 
Shuningdek, ingliz va nemis tillarida ta ’lim beruvchi hamda 
xotin-qizlar uchun alohida “M alalay” deb ataluvchi litseylar ham 
ochildi.
Afg‘onistonda shu davrdan boshlab boshlang‘ich va o‘rta ta’lim 
olish bepul ekanligi belgilab qo‘yildi. Bu davrda afg‘on matbuoti 
ham birmuncha rivojlandi va 1925-yilda qabul qilingan “Matbuot 
to‘g‘risida”gi Qonun ham bunga birmuncha turtki berdi. 0 ‘tgan asr 
20-yillarida Afg‘onistonda “Omon-i Afg‘on” (“A fg‘on tinchligi”,

---

muharriri Mahmud Tarziy), “Anis” (“D o‘st”, muharriri G ‘ulom 
Muhiuddin Anis) va shu kabi gazetalar chop etilar edi67.
Omonullaxon Afg'onistonda kuchli ta ’sir va obro‘-e’tiborga 
ega bo‘lgan islom dini peshvolari, yetakchilari va ruhoniylar bilan 
kelishmovchilikka boradi. Amirning o ‘z fuqarolari ustidan aynan 
din ruhoniylari boshqaruvini cheklash bo ‘yicha olib borgan ulkan 
sa’y-harakatlari hech qanday samara bermaydi, balki amir bilan din 
vakillari o ‘rtasiga sovuqchilik tushishiga olib keldi. Shundan kelib 
chiqib, Omonullaxonning din va davlat ishlarini ajratishga b o ‘lgan 
intilishlari ham besamar ketdi.
Omonullaxonning din vakillariga nisbatan bunday munosabati 
natij asida 1924-yil boshida Xostda markaziy hokimiyatga qarshi xalq 
qo‘zg‘oloni ko‘tarildi. Ushbu qo‘zg‘olonga Abdulla (laqabi “Mulla- 
ye Lang” - “Oqsoq Mulla”) va Abdurashid ismli mahalliy mullalar 
boshchilik qilishdi. Ushbu mullalaming da’vati bilan mangal, vazir 
va momand qabilalari Omonullaxonning islohotlaridan norozi bo‘- 
lib bosh ko‘tarishdi. Amir ushbu mullalami mavjud muammolami 
muhokama qilish uchun Kobulga taklif etgan bo ‘Isa ham, ular ushbu 
taklifni rad etib qo‘zg ‘olonni davom ettirishdi. Hukumat tomonidan 
jo ‘natilgan qo‘shin qo‘zg‘olonni bostira olmadi.
Shundan so‘ng amir tomonida bo ‘lgan yetakchi diniy ulamo va 
ruhoniylaming o ‘rtaga tushib, vaziyatni yumshatishga qilgan sa’y- 
harakatlari birmuncha samara berdi. Shuningdek, diniy masalalar 
bilan bog‘liq muammolami 1924-yilning yozida Kobul yaqinidagi 
Pagman shahrida o‘tkazilgan Loyya Jirg‘ada muhokama qilinishi 
va tegishli qarorga kelinishi ham qo‘zg‘olonchilami birmuncha 
vaziyatni yumshatishga undadi. Mazkur Loyya Jirg‘ada kelishilgan 
qarorga ko ‘ra, Omonullaxon konservativ mhda bo‘lgan hamda 
o ‘tkazilayotgan islohotlarga qarshi bo ‘lgan diniy ruhoniylaming 
talablarini inobatga olishga majbur b o ‘ldi.
1925-yil boshida bir qator kuchli sa’y-harakatlardan so‘ng 
Omonullaxon Xostdagi qo‘zg‘olonni bostirishga muvaffaq bo‘ldi.