A. M. Karimova, D. M. Malikova pul va banklar

Markaziy bank mustaqilligining beshinchi omiliga hukumatning kreditlashni chegaralanganligi qonunda koʻrsatilganligida namoyon boʻladi. Hukumatning kreditlashni chegaralashi Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligiga ham, siyosiy mustaqilligiga ham ta’sir koʻrsatadi. Biroq, bu omil faqatgina Markaziy bank tomonidan hukumatning bevosita moliyalashtirish tizimining mavjud ekanligida ahamiyatlidir. Bunday tizim dunyoning rivojlangan mamlakatlarida tarqalgan. Misol tariqasida AQSH va Buyuk Britaniyani aytish mumkin. Chunki, bu mamlakatlarda davlat taqsimlanishi ochiq bozorda amalga oshiriladi.
Markaziy bank kapitalida davlat ulushini va qonunchilikda Markaziy bankning maqsadi va vazifalarini aniq belgilanganligi yuqoridagi tasdiqlar koʻrinib turibdiki, u Markaziy bank mustaqilligi darajasini belgilashda xal qiluvchi rol oʻynamaydi va ular ikkilamchi omillar boʻlib hisoblanadilar.
Yuqorida qayd etilganlar asosida xulosa qilish mumkinki. Rivojlangan mamlakatlar markaziy banklari oʻzlarini mustaqil ta’sir oʻtkaza oladigan institut sifatida koʻrsatishlari zarur. Bu bir tomondan, ularga qonun asosida ruxsat etilgan vositalar yordamida iqtisodiyotni tartibga solishni amalga oshirish huquqini beradi, boshqa tomondan esa, Milliy bank va pul tizimi manfatlarining ximoyachisi sifatida maydonga chiqadi.


§15.3. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
mustaqilligi
Har qanday davlatda Markaziy bank hukumat banki boʻlib hisoblanadi va uning mavqei oʻsha davlat qonunlari bilan belgilanadi. Xususan, Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki oʻz faoliyatini 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan va 2019 yil 12 noyabrdagi yangi taxrirdagi “Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki toʻg‘risida”gi³³ Qonunga asosan olib boradi. Qonunda Markaziy banking maqomi, maqsadi va vazifalari, faoliyat tamoillari oʻz aksini topgan.
Ushbu qonuning 1 moddasida Markaziy bankning maqomi qayd etilgan boʻlib, unda: “Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki yuridik shaxs boʻlib, faqat davlat mulki hisoblanadi.” Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki iqtisodiy jihatdan mustakil muassasa, oʻz harajatlarini oʻzining daromadlari hisobidan amalga oshiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Davlat gerbining tasviri tushirilgan va oʻz nomi yozilgan muhirga ega”, deb yozilgan.
Shuningdek, Qonunda “Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdan iborat” deyilgan. Narxlarning barqarorligini ta’minlash va milliy pul birligini xorijiy valyuta bozorlarida ayriboshlash kursining barqaror boʻlishiga erishishni koʻzda tutuvchi bu maqsad davlatning iqtisodiy siyosatida Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining oʻrni juda muhim ekanligini belgilaydi.