A. M. Karimova, D. M. Malikova pul va banklar

2-sabab. Asta - sekinlik bilan jamiyatda kishilarning bir qismi chorvachilik, boshqalari esa dehqonchilik, soʻngra hunarmandchilik bilan shug’ullana boshlaganlar. Masalan, kulol oʻz mahsulotlari – kosa, lagan, koʻza, xum kabilarni bozorga olib borib, bug’doyga almashtirgan, kimga qanday idish kerak boʻlsa (kosami, xummi) oʻshani bug’doyga toʻldirib toʻkan, don kulolniki, idish esa dehqonniki boʻlgan. Yoki tarozini bir pallasiga guruch ikkinchi pallasiga esa bug’doy solib almashtirgan. Ular endi faqat oʻz ehtiyojlarini qondirish uchungina emas, balki oʻz mahsulotlarini ayirboshlash, ya’ni, sotish uchun ham yetishtira boshlaganlar. Boshqacha qilib aytganda, ular «natural xoʻjalik» yuritishdan tovar ishlab chiqarishga oʻta boshlaganlar.
Inson, yolg’izlikda yashasa va ishlab yursa pulga ehtiyoj sezmaydi. Kimsasiz orolda choʻkayotgan kemadan narsalarini va ayniqsa, pullarni qutqarib qolgan Robinzon Kruzo koʻpam shodlanmagan edi. Va haqiqatan ham tovar ayirboshlanmasa pulga ehtiyoj sezilmaydi.
Doimiy ayirboshlash uchun uch xil sharoit boʻlishi shart –

• 
  mehnat taqsimoti,
  
• 
  xususiy mulk va taqqoslama baho,
  
• 
  imkoniyat va oʻzaro oʻlchov birligi.
  

Agar kishilar oʻz ehtiyojlari uchun zarur boʻlgan barcha mahsulotlarni oʻzlari yetishtirsalar, ya’ni,, hech narsa sotib olmasalar va sotmasalar, bunday xoʻjalik yuritish natural xoʻjalik yuritish deyiladi. Va nihoyat, insonlar oʻzlarining mehnat mahsullarini tovarni tovarga oʻzaro ayirboshlaydilar, ya’ni,, barterni sodir etadilar.*
Barter - bu tovarlarni tovarlarga pul vositasisiz ayirboshlashni amalga oshirilishidir (T-T).
Biroq aholining oʻsib borishi, iqtisoslikning tobora chuqurlashishi barter ayirboshlash makonining kengayishi juda koʻp vaqt va mehnat xarajatini keltirib chiqaradi. Bunday sharoitda samarasiz boʻlgan barter pulni paydo qiladi.
Sotish uchun ishlab chiqarilgan mahsulot - tovar deyiladi. Tovar kishilarning u yoki bu ehtiyojlarini qondiradi. Har qanday tovar mehnat sarfi natijasida yaratiladi. Tovarga sarflangan mehnat - tovarning qiymati deyiladi. Tovarni yaratishda qanchalik koʻp mehnat sarflansa, uning qiymati shuncha yuqori va aksincha, tovarga qanchalik kam mehnat sarflansa, uning qiymati shuncha past boʻladi. Shunday qilib, pulning paydo boʻlishiga asosiy sabab boʻlib, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash hisoblanadi.