A k s iy a d o r L ik k o m paniyasi bosh t a h r ir iy a t I t o s h k e n t

orqasiga 
tortib 
ketdi, 
q o ‘Tqa-pisa 
ayvon  tom onga  qarab  qo‘ydi.  — 
K o ‘c h a d a n  
esh itib  
uyingga 
boribdi. 
Ering  bilan 
gaplashibdi.  Avzoyi  yom on...
M uqaddam   turgan  yerida  qotib  qoldi.  Bir  vaqtlar 
qizaloqlik  paytida  gunoh  qilib  q o ‘ysa,  dadasi  uni  ayovsiz 
kaltaklar,  o ‘sh an d a  onasi  xuddi  hozirgidek  titrab - 
qaqshardi.  M uqaddam ning  vujudini  yengil  bir  titroq  sil- 
kitib  yubordi.  U  dadasining  qahri  qattiq  ekanini,  “ Qizing 
eridan  chiqib  keldi” ,  degan  isnodni  ko ‘tara  olmasligini
"   ^
 
S7  * * * * * *
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hilar  edi.  U  dadasining  ko‘nglida  borini  bilib  olm oqchi- 
day  ayvon  tom onga  qarab  q ydi.  Qiya  ochiq  eshikdan 
uy  ichidagi  gilamga  nur  to ‘kilib  turar,  am m o  dadasi 
ko‘rinmasdi.  T ashqarida  ham on  sham ol  guvillaydi,  o ‘rik 
shoxlari  ayanchli  ingrab,  bir-biriga  qarsillab  uriladi, 
bitta-yarim ta  yom g‘ir tom chilayotgan  b o ‘lsa  kerak,  dera- 
za  oynalari  chirsillaydi.
M uqaddam   yana  bir  nafas  ikkilanib  turdi-da,  sekin- 
sekin  borib,  eshikni  lang  ochdi.  T o ‘rda,  guldor  qog‘oz 
yopishtirilgan  devor  tagidagi  k rpachada   tirgan  olasi- 
ga  salom   berdi.  Lekin  ovozini  o ‘zi  ham   arang  eshitdi. 
Dadasi  o ‘siq  qoshlari  ostidan  unga  bir  qarab  q o ‘ydi-yu, 
alik  olm adi.  U ning  ozg‘in,  serajin  yuzida  qon  qolm agan, 
iyagi  titraganidan  qop-q o ra  soqolining  uchi  bilinar-bilin- 
mas  silkinib  tu rar,  ko‘kim tir  tom irlari  bo‘rtib  ketgan 
q o lin i  m usht  qilib  olgancha  xontaxtaga  tirab  o ‘tirardi.
M uqaddam   otasidan  ko ‘z  uzm ay,  oyoq  u chida  yurib 
kelib  poygahga  c h o ‘kkaladi.  O nasi  ham   sharpaday  siljib 
keldi-yu,  eridan  k o ‘z  uzm ay  ikkovlarining  o ‘rtasiga 
o ‘tirdi.
Ota  ham on  indam as,  xontaxtaning  yupqalanib  ketgan 
qirrasiga  tikilgancha  o ‘tirardi.  M uqaddam   m ana  shu 
dahshatli  sukunatning  tezroq  tam om   boMishini  kutar, 
nim a  bo‘lsa  ham   otasi  tezroq  gapirishini  xohlar,  hozir 
portlash  ro ‘y  berishini  bilib  azoblanardi.  Onasi  gapir, 
ahvolini  so‘ra,  deganday  M uqaddam ga  imlab  qydi. 
A m m o  M uqaddam   hozir  otasining  ahvolini  so‘rasa,  bat- 
tar  lovillab  ketishini  bilardi.  Shuning  uchun  indam ay 
0
‘tiraverdi.
N ihoyat,  otasi  unga  qoshini  chim irib  qarab  qydi.
—  Ering  bilan  nega  urishding?
M uqaddam   dadasining  ataylab  yum shoq  gapirganini 
tushundi.  Lekin javob  berm adi.
Onasi  q o ‘rquv  ichida  goh  qiziga,  goh  eriga  qarab 
shoshilib  gapirdi:
—  Suv  bir  loyqalanm asdan  tinm aydi...  Ertaga  o ‘zin- 
giz  oborib  q o ‘yasiz,  binoyiday  b o ‘lib  ketadi.  —  U 
M uqaddam ga  qarab  xo ‘p  de,  deganday  imladi.
M uqaddam   bunaqa  gaplardan  foyda  chiqm asligini 
bilib,  past.  am m o  q a fiy a t  to ‘la  ohangda  yuragida  borini 
aytdi:
—  Y q,  oyi,  m en  qaytib  borm aym an!
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O na  bechora  olazarak b o iib   qolganini  sezdi-yu,  yana 
qaytardi:
—  Bekorga  ovora  b o im a n g la r...
O tasi 
x o ntax tag a  yanayam  
p astro q  
m unkayib, 
ko'zlarini  tag‘in  bir  nuqtaga  tikib  turaverdi.
Oraga  yana  o ‘sha  tarang  sukunat  c h o ‘kdi.  T ash- 
qaridagi  sham ol  kuchayib  ketdi.  Endi  sham ol  m uttasil 
g ‘uvillar,  o ‘rik  shoxlarining  vahim ali  vishillashi  aniq 
eshitilib  turar,  bo  g‘otning  aliaqayeri  qirsillar,  shiftdagi 
lam pochka  sekin-sekin  lopillab  dadasining  soyasini  xon- 
taxta  ustida  u  yoq -bu  yoqqa  silkitardi.
—  Ering  bilan gaplashdim .  —  D adasining  ovozi  suku- 
n atda  jaranglab  eshitildi.  U  o ‘zini  bosib  oldi  shekilli, 
a n c h a d a n   keyin  bosiq  ovozda  q o ‘shib  q o ‘ydi:  — 
Q ilm ishidan  pushaym on  b o iib   o ‘tiribdi.  Yalinib  borsam , 
o ‘zi  kelm adi,  deyapti.
0 ‘zinin g  
to  shagida 
y otgan 
o ‘sha 
juvon 
M uqaddam ning  ko ‘z  oldiga  keldi-yu,  hali  eskirm agan, 
h ech  
eskirm aydigan 
alam i 
y ana 
lovillah 
ketdi. 
“ Q ilgilik ni  qilib  q o ‘yib  nega  yalinadi?”  —  Boyagi 
q o ‘rquv  allaqayoqqa  yo‘qolib,  o ‘m ini  chidab  b o im a s 
nafrat  egalladi.
U  indam ay  yuzini  girdi.
Y ana  onasi  o ‘rtaga  tushdi.
—  U rm agan,  so ‘km agan  er  borm i,  bolam ?  Bitta 
bolangni  tirik  yetirn  qilasanm i?
M uqaddam   yaxshilik  uch un   yolg‘on  gapirgan  onasi- 
ga  m a ’nosizgina  qarab  q o ‘ydi-yu,  indam ay  o ‘tiraverdi.
—  Avlodim izda  eridan  chiqish  odati  yo ‘q,  —  dedi 
otasi  b o ‘g ‘iq  ohangda.  —  Butun  m ahallaga  halitdan  gap 
tarqalib  ketibdi...  Qaysarlik  qilm a,  y o p ig iiq   qozon 
yopigiigich a  qolsirt.  Boshqa  iloj  yo ‘q.
M uqaddam   kinoya  bilan  kulib  q o ‘ydi.  Boshqa  iloj 
y q  em ish?..  N im a,  birov  undan   tganini  bilarm idi?
Onasi  ota-bolarii  m urosaga  keltirish,  M uqaddam ning 
shaxtini  qaytarish  uchun  ta g in   o ‘rtaga  tushdi:
—  0 ‘zing  ko‘ngil  q o ‘yib  tekkansan,  qizim ...  Birov 
seni  m ajbur  qilgani  yo‘q.
M uqaddam   ayovsiz  haqiqatni  shundoqqina  ro‘parasi- 
ga  keltirib  q o ‘ygan  onasiga  yarq  etib  qaradi.  “ 0 ‘zim! 
0 ‘zim!  H am m asiga  o ‘zim   aybdorm an!  —  U  o ‘kinch 
bilan  boshini  quyi  soldi.  —  K o ‘ngil  q o ‘yib...  K o‘ngil
89
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o ‘yibmi,  m ajbur b o iib m i? !”  —  U  allaqachonlardan  beri 
shu  savolni  o ‘ylar,  am m o  javob  topolm asdi.  Boyagina 
A lim ardonni  qovura  boshlagan  nafrat  olovining  bir  cheti 
endi  o ‘zini  ham   kuydirib  tashladi.  O nasi  yana  ailani- 
m alar  dedi.  A m m o  M uqaddam   eshitm adi.  Endi  uning 
yuragini  beshafqat  bir  q o i   g ijim la r,  lekin  bu  q o i  
A lim ardonnikim i,  o ‘zining  q o iim i  —  ajrata  olm as  edi.
—  Ertaga  u  keladi.
M uqaddam   dadasining  so ‘zlarini  yarim -yorti  eshitdi- 
yu,  burilib  qaradi.
—  Nima?!
—  Ering  kelib,  olib  ketadi,  —  dedi  otasi  yum shoq,  le- 
kin  qaysar  ohangda.  Keyin  yana  ham   yum shoqroq  qilib 
q o ‘shib  q o ‘ydi:  —  Uyat  b o ia d i.  G u n o h in i  b o ‘yniga  olib 
turibdi-ku.  Iloj  qancha?
—  M en  borm aym an,  —  dadasi  qanaqa  ohangda 
gapirgan  b o is a ,  M uqaddam   ham   xuddi  o ‘sha  ohangda 
javob  berdi.
O tasining  qalin  qoshi  ostidagi  k o ‘zlari  chaqnab  ketdi. 
E ndi  uning  qoni  qaynay  boshlagan,  o ‘z  hukm iga 
bo‘ysunm aganlarning  jazosini  beruvchi  asablari  tarang 
tortila  boshlagan  edi.
—  Borasan!  —  dedi  u  c h o ‘rt  kesib.  —  Borm asang, 
o ‘zim  oborib  q o ‘yam an.
—  Bormayman!
—  Borasan!
O taning  qoni  gupillab  ketdi.  Lekin  M uqaddam ning 
vujudida  ham   xuddi  shu  ota  qoni  aylanardi.  U  m o ‘m in- 
qobil  onasiga  em as,  xuddi  shu  otasiga  tortgan  edi
—  Bormayman!  —  dedi  u  otasiga  tik  qarab.
—  Hay,  dadasi,  bola  q o ‘rqadi!  —  ona  dahshat  ichida 
erining  titray  boshlagan  q o ila rig a   yopishdi.  —  Q o‘ying... 
Q o‘yinglar...
—  Borasan,  itvachcha,  borasan!
M uqaddam   sakrab  o ‘m idan  turdi.
—  Bormayman!  Bekorga  ovora  boiasizlar!
O taning  ko ‘zlari  chaqnab  ketdi.  M ahsili  o y o g i  bilan
xontaxtani  tepib  yubordi.  X ontaxta  M uqaddam ning 
shundoqqina  oldidan  uchib   tib,  obrezga  borib  tushdi- 
yu,  qarsillab  sindi.
O na  chirqillab  eriga  yopishdi.  U  allanim a  deb  yolvo- 
rar,  am m o  M uqaddam   eshitm as  edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—  Y o‘qol  ko ‘z  m dan,  ko ‘rnamak!
M uqaddam  jah o latd an   qaqshayotgan  otasining  oldiga 
tik  yurib  keldi.
—  H aydam asangiz  ham   ketaman!  —  U  ko‘ksini 
t o ‘ldirib  kelayotgan  yig‘ini  arang  bosib,  nim qorong‘i 
uyga  otilib  kirdi-yu,  o ‘g ‘lini  krpasi  bilan  yulqib  kara- 
v o td an  
oldi. 
Shavkat 
g ‘ingshib  yig‘lay 
boshladi. 
M uqaddam   yana  shiddat  bilan  otilib  chiqdi.  0 ‘g ‘lini 
m ahkam   bag‘riga  bosib,  ayvon  eshigiga  yetdi.
O n a 
en di 
erin i 
q o ‘yib 
yuborib, 
yig‘lagancha 
M uqaddam ga  yopishdi  U  yig‘i  aralash  bir  nim alar  der, 
M u q ad d am n i  olib  qoladigan  ta n h o   um idi  shudek 
Shavkatga  talpinar,  bolaning  ko ‘rpachasidan  tortqilardi. 
M uqaddam   hech  nim a  eshitm adi.  Ayvonning  oynaband 
eshigini  qarsillatib  ochdi  da,  o ‘zining  eng  osuda  dam lari 
kechgan  uyiga  bir  qarab  q o ‘ydi.  Shu  qarashda  k o‘zlari- 
dan  yosh  tirqirab  ketdi.
—  Tegma!  Kelsin!  —  hayqirdi  otasi  turgan  yerida 
yaproqday  qaltirab  —  El-yurt  oldida  sharm anda  qilgan- 
dan  ko‘ra,  yo‘qolib  ketsin!
M uqaddam   g‘ishtin  zinadan  hovliga  sakrab  tushdi. 
Q attiq  sham ol  nafasini  qaylarib  yubordi.  R o ‘moli  pir- 
pirab,  yelkasidan  su alib  uchib  tushdi,  sochlari  yoyilib 
ketdi.
Y o‘lak  oldida  onasi  unga  yetib  olib,  bilagiga  yopish-
di.
—  Jon  bolam ,  esingni  yig’,  jo n  bolam!  —  dedi  u 
yig‘lab.
M uqaddam   onasining  iztirob  to ‘la  yig‘isini  eshitib, 
qayrilib  qaradi.  Arnm o  to ‘xtam adi.  Pastak  darvozadan 
boshini  egib  ko‘chaga  otildi,  yugurib  ketdi.
K o‘chalarda  sham ol  o ‘kirar,  sim yog‘o chlar  uchidagi 
lam pochkalar  shiddat  bilan  lopillar,  chopib  borayotgan 
M uqaddam ning  sovasini  u  yoqdan-bu  yoqqa  irg‘itar  edi.
Toshkent!  O dam larning baxtini  qanchaiik  bag‘rikeng- 
iik,  saxiylik  bilan  k o ‘ksiga  sig‘dirsa,  baxtsizligini  ham  
shunchalik  bag‘rikenglik,  beparvolik  bilan  qarshilaydi!
M uqaddam   ko  ksini  to ‘)dirgan  yig‘idan  dovdirab 
ko‘cha  b o ‘ylab  borarkan,   zini  yakka-yolg‘iz,  ojiz  his 
etar,  odam lar  allaqachon  uy-uylariga  kirib  ketishgan, 
qaysi  bir  derazalarda  chiroqlar  o ‘chgan,  kim lardir  baxti- 
dan   entiJdb  hayot  gashtini  surar,  qaysi  bir  derazalardan