A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

1.3. Kasbiy psixologiya fanining qonuniyatlari,  
metodlari va prinsiplari 
 
Kasbiy psixologiya fani ham ma’lum bir psixologik qonuniyatlarni 
o‘rganadi va ularni amalda qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi.  
Psixologik qonuniyat u yoki bu ruhiy hodisani keltirib chiqaruvchi va 
rivojlantiruvchi sabab bilan natijaning ichki bog‘liqligidan iboratdir. 
Bunday psixologik qonuniyatlardan biri ma’lum sharoitda u yoki bu ruhiy 
hodisaning takror namoyon bo‘lishidir. Psixologik qonuniyatlarni bilish – 
muayyan psixik hodisani tushunish, oldindan ko‘ra olish va ularni qayta 
tiklash imkonini beradi. Shuningdek, ichki ishlar idoralari xodimlariga 
fuqarolarning ruhiy faoliyatlari umumiy xususiyatlarini chamalab 
ko‘rishga, fikr yuritish va xulq-atvorlarini belgilashga, ayniqsa, jinoyatchi 

---

 14 
shaxsining qilmishlarini ochish ishlarini tashkil qilishda xatoga yo‘l 
qo‘ymasliklarida yordam beradi. Har bir xodim shaxsning individual 
xususiyatlarini, sof tasodifiy holatlarni keltirib chiqaradigan boshqa 
narsalarni hamisha o‘rganib borishi va hisobga olishi shart. Psixologik 
qonuniyatlar umumiy va juz’iy bo‘lishi mumkin. Umumiy qonuniyatlar 
hamma shaxslarga yoki ko‘pchilikka aloqador bo‘lishi mumkin. Masalan, 
hamma shaxslarda sezgilarning intensivligi (tez, jadal) qo‘zg‘atuvchining 
kuchiga nisbatan (o‘rtacha kuchiga nisbatan) logarifma mutanosibligida 
o‘sib boradi. 
Juz’iy qonuniyatlar ba’zi yoshdagi kasb egalari va ba’zi toifadagi 
shaxslarga xos qonuniyatlardir. Masalan, o‘smirlarda abstrakt fikrlash-
ning tezlik bilan rivojlanishi hamma shaxslarga emas, faqat o‘smirlarga 
xos bo‘lgan juz’iy qonuniyatdir. Psixologik qonuniyatlarni jiddiy o‘ylab 
tashkil qilingan hamda rejali ravishda olib boriladigan tekshirishlar orqali 
aniqlash mumkin. Qanchalik murakkab bo‘lishidan qat’i nazar, ko‘pgina 
psixologik tekshirishlar mutaxassis uchun tushunarlidir va ularni 
muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirish mumkin. 
Psixologik qonuniyatlar jarayonini ba’zi asosiy bosqichlarga ham 
bo‘lish mumkin. 
1. Masalaning qo‘yilishi. Har qanday ilmiy-tekshirish ishlari kabi, 
psixologiyada olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlari ham nazariy va 
amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan masalani aniqlashdan, shuningdek, bu 
masala fanda qanchalik o‘rganilganligini bilish uchun mazkur mavzuga 
oid adabiyotlarni o‘rganishdan boshlanadi. 
2. Tekshirish metodikasini tanlash. Psixologik kuzatishlar turli 
metodlar (bu metodlar haqida quyida batafsil fikr yuritiladi) bilan olib 
boriladi. Ishning muvaffaqiyatli chiqishi ko‘p jihatdan metodni tanlashga 
bog‘liq bo‘ladi.  
3. Aniq ma’lumotlarni to‘plash. Ma’lumotlar, I. P. Pavlov ta’biri 
bilan aytganda, olim uchun go‘yo havodek zarur narsadir. To‘plangan 
ma’lumotlar o‘rganilayotgan muammoga mos kelishi zarur. Ilmiy 
ma’lumotlarga bo‘lgan asosiy talab – ularning to‘liq va izchil bo‘lishidir. 
To‘plangan ma’lumotlar o‘rganilayotgan masalani har jihatdan tavsiflab 
berishi kerak.  
4. Aniq ma’lumotlarni ishlash. To‘plangan ma’lumotlarni matematik 
va mantiqiy jihatdan ishlab chiqish umumiylikni, tipiklikni topish va 
ularni tasodifiy materiallardan ajratish imkonini beradi. Bunda to‘plangan 
materiallarning o‘rtacha miqdori (arifmetik, kvadrat va h.k.), foizi va 

---

 15 
boshqalar aniqlanadi, songa oid ma’lumotlar jadvallarga joylashtiriladi, 
grafik, diagramma ko‘rinishlarida aks ettiriladi. Murakkab mutanosib-
likdagi ma’lumotlarni aniqlashda esa variatsion statistika metodlari 
qo‘llanadi. 
5.  Qonuniyatning ifodalanishi. Bu tekshirishning eng qiyin va 
mas’uliyatli bosqichi hisoblanadi. Chunki bu bosqichda ma’lumotlarning 
mohiyatini chuqur tushunish, ularning o‘zaro bog‘liqlikni hisobga olish 
kerak bo‘ladi, binobarin, bitta ma’lumotdan turlicha xulosa chiqarish 
mumkin. Ko‘pincha chiqarilgan xulosalar taxminiy xususiyatga ega 
bo‘lib, keyingi tekshirishlar, aniqlashlar  uchun  asos bo‘ladi.