A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

1-MAVZU 
 
 
 
PSIXOLOGIYA FANING PREDMETI VA ICHKI ISHLAR 
IDORALARI FAOLIYATINI PSIXOLOGIK TA’MINLASH
 
 
1.1.  Kasbiy psixologiya fanining obyekti va predmeti 
 
Ichki ishlar idoralari xodimi fuqarolarning xavfsizligi, tinchligi, haq-
huquqi va erkinliklarini ta’minlashga mas’ul bo‘lgan davlat xizmatchisi 
hisoblanadi. Ana shu mas’uliyat xodimdan birinchi navbatda o‘z 
kasbining bilimdoni, ustasi bo‘lishni talab qiladi. 
O‘z kasbining bilimdoni bo‘lish uchun nafaqat yuridik fanlarni, balki 
shaxslarning ruhiy holati va kechinmalarini ham yaxshi bilish kerak 
bo‘ladi. Bu esa har bir ichki ishlar idorasi xodimidan psixologiya ilmining 
sir-asrorlaridan xabardor bo‘lish va shu asosda qonuniy xatti-harakatlarni 
amalga oshirishni taqozo etadi. Shuning uchun ham bu haqda O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: «Psixologiya fani biz uchun eng 
zarur sohalardan biri. Psixologiyani o‘rganish – hayotni, insonni 
 
o‘rganish degani. Kerak bo‘lsa, rahbarlik qilmoqchi ekansiz, yetakchi 
bo‘lib, odamlarga ko‘rsatma bermoqchi ekansiz, oldin ularning 
psixologiyasini har tomonlama o‘rganish kerak»
1
, – degan edi. Ushbu fikr 
kasbiy psixologiya fanining metodologik asoslaridan birini tashkil qiladi. 
 Har qanday inson kundalik hayotida odamlar bilan uchrashib, 
muloqotga kirishar ekan, u o‘zining bosiq yoki qiziqqon, beparvo yoki 
qiziquvchan, mehribon yoki bag‘ritosh, jahldor yoki bosiq va hoka-
zolardan iborat ichki va tashqi ruhiy olamini namoyon qiladi. Bu ruhiy 
holatlar ongli  va ongsiz tarzda namoyon bo‘ladi. Ana shu holatlarning 
barchasi insonning psixikasini tashkil qiladi.  
Inson psixikasi moddiy va ma’naviy borliqdagi narsa va hodisalarni 
jonli in’ikos etuvchi murakkab jarayon bo‘lib, u insoniyatning uzoq 
davom etgan fiziologik rivoji uyg‘unligining mahsuli hisoblanadi 
Xo‘sh, psixika nima?   
Psixika – yuqori darajada tashkil topgan materiyaning tizimli xossasi 
(xususiyati), subyekt tomonidan obyektiv borliqni faol aks ettirish, 
mazkur borliq manzaralarini subyekt o‘zidan uzoqlashtirmay ifodalashi, 
                                         
1
 Qarang: Каримов  И.  А.  Инсон,  унинг  ҳуқуқ  ва  эркинликлари – олий 
қадрият. –Т. 14. – Т., 2006. – 121–122-б.
 

---

 
6 
xuddi shu asnoda o‘z xulqi va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. 
Psixikada o‘tmishning, hozirgi davr va kelgusi zamonning hodisalari 
ifodalangan, tartibga solingan
1
. Psixikaning asosiy vazifalari – aks ettirish 
– faoliyat va xatti-harakatlarni boshqarishdir.  
Uning namoyon bo‘lish shakllari va ularning o‘zaro bog‘liqligi psixik 
(bilish) jarayonlar (sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq va diqqat), 
psixologik holatlar (hissiyot, emotsiya, e’tiqodlilik, bardamlik, tetiklik, 
qiziquvchanlik, hayratlanish, ishonchlilik, ijodiy ruhlanish), shaxsning 
xususiyatlari (yo‘nalishlar, temperament, xarakter, qobiliyat, iqtidor, aqliy 
salohiyat, xulq motivatsiyasi, ish uslubi, mas’uliyat)da kuzatiladi. 
Psixologiya – psixikaning kelib chiqishi, rivojlanish qonuniyatlari, 
shuningdek insondagi onglilik va ongsizlik fenomenlarining xilma-xil 
ko‘rinishlarini o‘rganuvchi fan.  
Psixologiya  yunoncha «psixologos» so‘zidan olingan bo‘lib, «jon»,  
«ruh» haqidagi fan, ta’limot degan ma’noni anglatadi. Biroq hozirgi davr 
ilmida «jon» tushunchasi o‘rniga  «psixika» atamasini qo‘llash qabul 
qilingan. Chunki lingvistik nuqtai nazardan «jon», «psixika» 
tushunchalari aynan bir ma’noni bildiradi. Lekin «psixika» atamasi 
bugungi kunda «jon»ga nisbatan kengroq ma’noga, ko‘lamga ega bo‘lib, 
inson ruhiyatining ham ko‘zga ko‘rinuvchi, ham ko‘zga ko‘rinmas 
tomonlarini o‘zida aks ettiradi.  
Psixologiya fanining obyektiga psixika, ong va ongsizlik, shaxs va 
uning faolligi kirsa, uning predmetini ana shu obyekt haqidagi muayyan 
bilimlar tashkil qiladi  (Obyekt – kishilarning diqqatini o‘ziga tortadigan 
moddiy va ma’naviy borliq. Predmet – moddiy va ma’naviy borliq 
haqidagi bilimlar majmuasi va o‘rganiladigan masalalar). 
Psixologiya fani: umumiy psixologiya, ijtimoiy psixologiya, 
pedagogik psixologiya, zoopsixologiya, yosh davrlari psixologiyasi, 
muhandislik psixologiyasi, yuridik psixologiya, harbiy psixologiya, 
tibbiyot psixologiya, savdo psixologiyasi kabi tarmoqlarga bo‘linadi.  
Bunda:  
– umumiy psixologiya psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlari va 
ularning o‘ziga xos jihatlarini o‘rganadigan maxsus soha hisoblanadi; 
– 
pedagogik psixologiya kishiga ta’lim va tarbiya berishning 
psixologik qonuniyatlarini o‘rganishni o‘z predmeti deb biladi; 
– yosh davrlari psixologiyasi turli yoshdagi odamlarning tug‘il-
ganidan to umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning 
                                         
1
 Qarang:  Ғозиев Э. Умумий психология. – Т., 2002. – 25-б.
 

---

 
7 
shakllanishi va o‘zaro munosabatlari qonuniyatlarini individning yoshiga 
mos tarzda o‘zgarishi tamoyillarini o‘rganadi; 
– ijtimoiy psixologiya odamlarning jamiyatda birgalikda faoliyatlari 
natijasida ularda hosil bo‘ladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tiqodlar, hissiy 
kechinma va xulq-atvorlarni o‘rganadi;  
– muhandislik psixologiyasi avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari 
operatorlarining faoliyatini, odam–texnika o‘rtasida funksiyalarni taqsim-
lash va muvofiqlashtirishning xususiyatlarini o‘rganadi;   
 – harbiy psixologiya kishining harbiy harakatlar sharoitida namoyon 
bo‘ladigan xulq-atvorini, zobitlar bilan oddiy askarlar o‘rtasidagi 
munosabatlarning psixologik jihatlarini o‘rganadi; 
– savdo psixologiyasi – jamiyatda tijoratning psixologik shart-
sharoitlari, ehtiyojning individual, yoshga, jinsga oid xususiyatlarini, 
xaridorga xizmat ko‘rsatishning psixologik omillarini aniqlaydi; 
– tibbiyot psixologiyasi shifokor faoliyati psixologiyasini, bemor 
xulq-atvorining psixologik jihatlarini o‘rganadi. 
Shuningdek, psixologiyada etnospixologiya, oilaviy hayot psixolo-
giyasi, boshqaruv psixologiyasi, shaxs psixologiyasi, sport psixologiyasi, 
psixodiagnostika, siyosiy va tashkiliy psixologiya kabi ko‘plab sohalar 
mavjudki, ularning har biri jamiyatdagi real ehtiyojlar va ularni 
qondirishda psixologiyaning fan sifatidagi o‘rni va maqsadidan kelib 
chiqadi
1
. 
Ichki ishlar idoralari xodimlarining faoliyati jamiyatda mavjud 
bo‘lgan barcha kasblardan, birinchidan, davlat tomonidan qat’iy belgilab 
berilgan qonunlar, buyruqlar, nizom va yo‘riqnomalar asosida ish 
ko‘rishi; ikkinchidan, bevosita jinoyatchilar dunyosi bilan ishlashi; 
uchinchidan, hayotining doimo xavf-xatar ostida bo‘lishi; to‘rtinchidan, 
davlat hokimiyatining vakili sifatida ish ko‘rishi bilan ajralib turadi. Ana 
shu faoliyat ma’lum psixologik qonunlar, usullar asosida ish ko‘rishni 
talab etadi. Bu esa ichki ishlar idoralari faoliyatida yuz beradigan psixik 
holat va jarayonlarni alohida fan – kasbiy psixologiya sifatida o‘rganishni 
taqozo etadi.  
Xo‘sh, kasbiy psixologiya fanining bahs mavzui nima? 
Kasbiy psixologiya, o‘z mohiyatiga ko‘ra, yuridik psixologiya fani 
tarkibiga qiradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda kasbiy  psixologiya 
o‘ziga xos predmet  bo‘lib, yurisprudensiya va psixologiyaning nozik 
tomonlarini qamrab oladi. Ya’ni bu fan huquq bilan psixologiya 
                                         
1
 Qarang: Каримова В. Психология: Ўқув қўлланма. – Т., 2002. – 20–21-б.
 

---

 
8 
sohalarining kesishuvida yuzaga keladi. Huquq insonning xulq-atvorini, 
xatti-harakatlari bilan bog‘liq jarayonlarni o‘rganadi. Psixologiya esa 
muayyan shaxs, uning jamiyatdagi xulq-atvori va turli faoliyatlarining 
o‘ziga xos tomonlarini o‘rganadi. Bundan ko‘rinadiki, har ikkala fanning 
obyekti va subyekti shaxs, inson hisoblanadi. 
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, kasbiy psixologiya yuridik 
psixologiya tarkibida  yuzaga kelgan bo‘lib, aniq faoliyat, ya’ni ichki 
ishlar idoralari faoliyatidagi psixologik jihatlarning muhim tomonlarini 
o‘rganishga bag‘ishlangan fan hisoblanadi. 
Kasbiy psixologiya ilmiy-amaliy fan bo‘lib, umumiy psixologiyaning 
qonuniyatlarini o‘rganadi va bu fanni samaradorligini oshirish uchun 
tavsiyalar ishlab chiqadi.