A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

Utilitar effekt odamlar olingan ma’lumotlardan o‘z hayotiy muam-
molarini hal qilish uchun foydalanishlarida namoyon bo‘ladi. Bu rasmiy 
axborot tarqatilgan, ammo mish-mishlar ham muayyan, lekin o‘ziga xos 
ahamiyatga ega bo‘ladigan holatlarda eng yorqin ko‘zga tashlanadi. 
Masalan, Ikkinchi jahon urushi davomida ingliz razvedkasi Gitler 
Germaniyasining harbiy zavodlari ishini izdan chiqarish uchun portlovchi 
moddalar ishlab chiqarilayotgan shaharda sartaroshxonada sochi 
quritilayotgan zavod xodimalaridan birining boshi portlab uzilib ketgani, 
bu go‘yoki atmosferada porox changi haddan tashqari ko‘pligidan aholi-
ning sochlariga ilashib qolayotgani va sirli portlashning imkoniyatdagi 
xavfi yuzaga kelishi sababli kelib chiqqani haqida mish-mish tarqatdi. 
Inglizlarning aytishicha, bunday mish-mish ta’sirida ko‘pchilik zavod 
xodimalari shahardan qochib ketganlar va oqibatda qo‘yilgan maqsadga 
erishilgan. 
Obro‘ samarasi axborot insonning yoki shaxs o‘zini mansub deb 
hisoblayotgan guruhning obro‘sini oshirishidan qoniqish hosil qilishida 
namoyon bo‘ladi. Bu hodisa odamlar ichki jihatdan qabul qilgan maqsad 
va qadriyatlarni tasdiqlovchi axborot (jumladan mish-mishlar)ni jon deb 
qabul qilishi va oson o‘zlashtirishiga asoslanadi. Bizni qiziqtirayotgan 
muammo nuqtai nazaridan, masalan, axloqiy jihatdan yetuk bo‘lmagan 
xodimlari uning shuhratparastligini xushomad bilan ko‘klarga ko‘tara-
digan, o‘ziga bino qo‘ygan boshliqning xatti-harakatida yorqin namoyon 
bo‘ladi. 
Mish-mishlar taraflardan biriga boshqasiga qarshi qo‘shimcha dalillar 
bergan hollarda pozitsiya (mavqe)ni kuchaytirishi effektini yuzaga 
keltiradi. Bu kabi misollar mamlakatga qarshi olib borilayotgan psixolo-
gik urushlarda xohlagancha topiladi. 
                                         
1
 Qarang: Социальная  психология:  Краткий  очерк / Под  общ.  рад.  Г.  П. 
Предвечного и Ю. А. Шерковина. – М., 1995. – С. 192–196.
 

---

 117 
Pozitsiyalarning kuchaytirishga mo‘ljallangan mish-mishlar ba’zan, 
afsuski, bizning mehnat jamoalarimizda ham yuzaga keladi. Masalan, 
axloqan buzuq insonning hamkasblariga nisbatan shaxsiy adovati ba’zan 
halol odamlarning yaxshi nomiga dog‘ tushirishiga olib keladi. Turli idora 
va tashkilotlarga kelib tushayotgan anonim xatlar tahlili ana shundan 
dalolat beradi. Epistolyar janrning bu turi ko‘pincha o‘ziga yoqmagan 
odamlarning mavqeini boshqalarning qo‘li bilan susaytirish, oqibatida o‘z 
mavqeini mustahkamlash maqsadiga ega bo‘lgan mualliflarning eshitgan 
va o‘ylab topgan mish-mishlaridan iborat bo‘ladi. 
Mish-mishlar darajasida bilishga bo‘lgan qiziqishlarni qanoatlan-
tirish  effekti haddan tashqari qiziquvchan odamlarga xosdir. Bu yerda 
ham qanoatlanish, albatta, xom-xayol, qiziqishlarning o‘zi ham arzimas 
va axloqiy jihatdan umidsizdir. Shunga qaramay, bu jamoani qo‘zg‘a-
tuvchi mish-mishlar yuzaga kelishi va tarqalishining psixologik sababla-
ridan biri hisoblanadi. 
Bu hodisaning boshqa tomoni ham mavjud. Agar, masalan, shaharda 
kunduzi odamlar mavzelardan biri uzra ko‘tarilayotgan quyuq tutunni 
ko‘rgan bo‘lsalar, nima bo‘lganini bilishga intilishning yuzaga kelishi 
tabiiydir. Agar odamlarning qiziqishi vakolatli organlarning rasmiy 
axboroti bilan qanoatlantirilmasa, aqlga to‘g‘ri kelmaydigan mish-mish 
gaplar yuzaga kelishi muqarrar. Binobarin, odamlarda tushunmaslikdan 
berilgan savol yuzaga kelsa, bunday savol qanchalik nozik va achchiq 
bo‘lmasin, undan qo‘l siltab ketish mumkin emas. Xodimlar jamoalarida 
ham bunday zarurat yuzaga keladi. Qo‘l ostidagi xodimlarning bilishga 
oid qiziqishining bahs mavzuiga aylangan muammolarni o‘rganmaydigan, 
ular yuzasidan rasmiy izoh berish zarur deb hisoblamaydigan rahbar bu 
bilan nosog‘lom mish-mishlar yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. 
Mish-mishlardan kelib chiqadigan hissiy effekt ijobiy modallikni 
o‘tkir his etish xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin. Hissiyotlar axboroti 
nazariyasidan kelib chiqadigan bo‘lsak, inson his qilayotgan qoniqish, 
lazzat mish-mishlardagi xabar (garchi yolg‘on, voqelikka mos 
kelmaydigan, ammo rostga o‘xshab ketadigan bo‘lsa ham) kutilganidan 
ortiq axborot berganidagina mavjud bo‘ladi. Qandaydir (moddiy yoki 
ma’naviy) qadriyatlarga ega bo‘lishga intilgan hollarda axborotning 
bunday o‘ziga xos ko‘pligi zavq, xursandchilikni yuzaga keltiradi. 
Masalan, amalga oshish ehtimoli juda kamdek tuyulgan azaliy orzu 
kutilmaganda ushalganini ta’kidlovchi mish-mishning oqibati ana 
shunday. Ushbu holda hissiy zavqlanishga (razradkaga) bo‘lgan ehtiyoj 
qanoatlantiriladi, holbuki, albatta, mish-mish bunday maqsadga o‘ziga 

---

 118 
xos tarzda, inson xabarning chin yoki chin emasligini bilmagan baxtli 
holatda bo‘ladigan davr mobaynidagina erishadi. 
Ko‘rib turganimizdek, mish-mishlarga qarshi kurash – oson ish emas, 
bu maqsadda turli-tuman usullardan foydalaniladi. Ammo, asosiysi – 
odamlarda mish-mishlarga qarshi ma’naviy-ruhiy barqarorlikni shakllan-
tirish. Bunga esa butun mafkuraviy ishlar tizimi bilan erishiladi. 
Mish-mishlar o‘zi mohiyatiga ko‘ra ma’lum ma’noda tasdiqlagan 
yoki hech kim tomonidan tasdiqlanmagan xabar (ma’lum ma’noda) 
vazifasini bajaradi, shuning uchun ham ba’zi shaxslar hayotida va 
jamiyatda ma’lum bir ijtimoiy psixologik muammolarni  yuzaga keltiradi. 
Natijada jamiyatni, insonlar turmush tarzini o‘zgartirib yuborish xusu-
siyatiga ega.  
Shu nuqtai nazardan mish-mishlar ijtimoiy psixologik xususiyatga 
ega bo‘lib, jamoatchilik ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va jamiyatga zid 
bo‘lgan ommaviy tartibbuzarliklarni keltirib chiqaradi. Bu esa ichki ishlar 
idoralari xodimlari faoliyatini yanada murakkablashtiradi.  
Ko‘p hollarda mish-mishlarning kelib chiqishi va tarqalishining 
asosiy sabablaridan biri shaxslarda kerakli ma’lumotlarning yetishmas-
ligidir. Buning natijasida shaxslarning ma’lum muammo, voqea-hodisaga 
nisbatan talab, ehtiyoj va qiziqishlari qondirilmaydi. Bu esa, o‘z 
navbatida, xabarlarni tarqatishda unlarga emotsional tus beradi, ularni 
bo‘rttirish va boyitishga olib keladi. Mish-mishlar ma’lum maqsad va 
manfaatlarga qaratilib, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy-maishiy yo‘nalishlar-
da namoyon bo‘ladi. Ular g‘arazli niyatlarda tarqatiladi.  
Mish-mishlarni tarqatuvchi shaxslarning psixologik xususiyatiga na-
zar tashlaydigan bo‘lsak, ular hamisha xabarlarini ishonchli manbalardan 
olingan deb aytishadi va insonlarga o‘zlarini bilag‘on qilib ko‘rsatishga 
harakat qiladilar. Bunday shaxslar insonlardagi hayajonni ko‘rib, 
voqealarga yanada ko‘proq emotsional tus berishga intilishadi.  
 Albatta, ba’zan mish-mishlarning kuchi haqiqiy axborotdan ham 
kuchli bo‘lishi mumkin va ayrim hollarda ma’lum vaqt xuddi shunday 
bo‘ladi.  
Ko‘p hollarda mish-mishlar hududdagi operativ vaziyatga ham o‘z 
ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, narx-navoning ko‘tarilishi, pulning almashi-
shi borasidagi mish-mishlar inson ruhiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi va bu 
ko‘pchilik holatlarda insonlarning hissiy zo‘riqishiga sabab bo‘ladi, 
natijada ular xatti-harakatlarining izdan chiqishiga olib keladi.  
Ko‘pchilik holatlarda mish-mishlarning tarqalishi va e’tirozli holat-
larning paydo bo‘lishiga manfaatli shaxslarning xatti-harakatlari va 

---

 119 
xabarlari sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, 2004–2005-yillarda shunday 
mish-mishlar tarqaladi, go‘yoki yosh bolalarni o‘g‘irlaydigan manyak 
paydo bo‘lgan va u bolalarning tana a’zolarini transplantatsiya qilishi 
haqidagi mish-mish gaplar insonlar ruhiyatida qo‘rquv hissini paydo 
qilgan. 
Bunday paytlarda ichki ishlar idoralari xodimlari ma’lum vaqtgacha 
xabarning o‘zagini topishga qiynalishadi, oxir oqibat shaharda kuchayti-
rilgan operativ vaziyat yuzaga keladi. 
Demak, mish-mishlar ma’lum bir voqea, hodisalar haqidagi xabar 
bo‘lib, bir kishi tomonidan ikkinchi bir kishiga yetkaziladigan og‘zaki 
xabardir. Mish-mishlar ba’zi shaxslar tomonidan o‘ylab topilgan bo‘lishi 
ham mumkin. 
Mish-mishlarni quyidagicha tavsiflash maqsadga muvofiqdir: 
1) hodisalarni tasvirlash; 
2) emotsional ton (tus) berish, izohlash; 
3) mish-mish gaplarni ta’sir kuchidan foydalanish. 
Mish-mishlar o‘z ma’no mohiyatiga ko‘ra uch turga bo‘linadi: 
1) umuman haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan mish-mish gaplar; 
2) ma’lum ma’noda tasdiqlangan (haqiqat bor) mish-mish gaplar; 
3) to‘liq ma’noda haqiqatga ega bo‘lgan mish-mish gaplar. 
Umuman, mish-mishlar o‘z xarakteriga ko‘ra to‘g‘ri, aynan haqiqat-
ning o‘zini tashkil qilmaydi, sababi mish-mishlar bir shaxsdan ikkinchi 
shaxsga yoki bir guruhdan ikkinchi guruhga o‘tishda qandaydir qo‘shim-
cha o‘zgarish bo‘ladi, ya’ni «mish» qo‘shiladi. 
Mish-mishlar agressiv (ashaddiy) bo‘lishi mumkin (1992-yildagi 
talabalar shaharchasida bo‘lgan voqeani ko‘z oldingizga keltiring). 
Bunday vaziyatlarda odamlar hech narsaga ishonmaydigan bo‘lib qoladi, 
bu holatlar ayniqsa kichik-kichik guruhlardagi odamlar orasida ko‘p 
uchraydi. Mish-mishlar o‘z xususiyatiga ko‘ra maxsus tashkil etiladi va 
birdan yuzaga kelishi mumkin. 
Maxsus tashkil etilgan mish-mishlardan ko‘zlangan maqsad yashirin 
motivlar, g‘arazli niyatlar bilan amalga oshiriladi. 
Mish-mish gaplar shaxslar ongiga quyidagicha ta’sir ko‘rsatadi: 
1) shu muammo bo‘yicha ongda ma’lum tasavvur yuzaga keladi; 
2) aholi orasida guruh-guruh bo‘lib yurishib, jamiyatdagi mavjud 
tartibni buzish yuzaga keladi. 
Shuningdek, yer qimirlash, tabiiy ofatlar, terrorchilik aktlari haqidagi 
mish-mishlar insonlar ongida qo‘rquv hissini paydo qiladi.  
Mish-mish gaplarga qarshi kurashish uchun: 

---

 120 
– ommaviy axborot vositalaridan keng foydalanish va mish-mishlar 
haqidagi ma’lumotlarga aniqlik kiritish hamda mazmun-mohiyatini ochib 
berish; 
– mish-mishlarning tarqalish hududini kuzatish va o‘sha hududda 
profilaktik ishlarni tashkil etish; 
– jamoatchilikka mish-mishlar bilan bog‘liq masalalarni to‘g‘ri 
tushuntirish va aniq axborotlar berish; 
– mish-mishlarning oldini olish va unga qarshi kurashishda 
jamoatchilik kuchlaridan foydalanish lozim. 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, shunday xulosalarga kelish mum-
kin: 
1) mish-mishlar ijtimoiy-psixologik hodisa bo‘lib, ichki ishlar 
idoralari xodimlari ishini qiyinlashtiradi, jamoatchilik ongiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi; 
2) mish-mishlar tasdiqlanmagan xabar bo‘lib, o‘z kuchi, mazmuni, 
xarakteridan kelib chiqqan holda odamlarda emotsional hislarni yuzaga 
keltiradi; 
 3) mish-mishlar tarqatishning asosiy sabablari shaxslarning guruhlar, 
jamoalar, odamlar orasida o‘zini ko‘rsatishi, mish-mishlarni qayoqdan 
kelishini bilgan holda boshqalarni sodir etilishi mumkin bo‘lgan voqea-
lardan  xabardor  qilish,  o‘zlaridagi mavjud zo‘riqishni  tushirishdir.