А к а д е м и я а. А. О р т и д о в


ХУФЁНЛ ИКТИСОДИЁТ: К^Ш ИМ ЧА ИШ



Download 5,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/38
Sana25.09.2022
Hajmi5,95 Mb.
#850206
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   38
Bog'liq
Хуфёна иқтисодиёт. Ортиқов А

ХУФЁНЛ ИКТИСОДИЁТ: К^Ш ИМ ЧА ИШ
Ж ОЙИДАН ЖАХОН 
х а м ж а м и я
 
г и г а
ТАЭДИД*
Бундан 
бир 
нсча 
ун 
ниляар 
аввал 
умумжа\он 
хужалигида 
бош ланган 
глобаллаш тирув 
жараёми, 
хужалик фаолияти ва ташки иктисодий муносабатлар- 
нинг эркинлаш уви, хусусий секторнинг кенгайиши, 
коммуникация ва молиявий инф ормацион технология- 
ларн инг тезкор ривожланиши жахон икгисодиётида се- 
зиларли ижобий силж иш ларни юзага келтирди. БМ 'Г 
маълумотларига Караганда, охирги 50 йил ичида ер 
ахрлиеининг киши бош ига тутри келадиган даромади уч 
маротаба ошган. 1975 йили уртача ривожланиш даража- 
сига эга мамлакатларда Ер курраси ахолисининг 55 
фоизи яшаган булса, хрзирга келиб бу ракам 65 ф оизни 
ташкил 
килди. 
1975 
йили 
кашшокдар 
гуру^и 
ср 
ахолисин ин г 20 фоизини таш кил кил га н булса, хозирга 
келиб бу курсаткич 10 ф оиз даражасида.
Халкаро савдо таш килоти (Х С Т )н и н г беш йиллик 
фаолияти давомида халкаро савдо айланмаси 37 фоизга 
купайган ва 6,5 трилли он А1\Ш долларини ташкил 
килган.
Ю коридаги каби ижобий жараёнлар билан ёнма-ён 
хужалик 
фаолиятида, 
иктисод 
тизимида 
салбий 
узгаришлар бойлар ва кашшокпар уртасидаги тафовут- 
нинг кучайишига сабаб булди. Сайёрамизда хрзирги 
даврда бир миллиард 300 м лн. киши кунига бир АК.Ш
доллари микдоридаги даромад кисобига яшаб келмокда. 
Бу ракам якин орада 2 миллиардга етиши мумкин. Уч 
миллиард киш ининг 3 д олларлик даромадга кун куриши 
кутилмокда. Бундам холатлар уюшган ж иноятчиликни, 
коррупцияни келтириб чикаради ва энг ташвишлиси 
шундаки, бу машъум вокеликка карши «ур уш » эълон
«Э к о н о м и ч е с к о е о б о зр ен и е» журналида хамда «Т р у д -7 » 
газегаларида эъ ло н к.илинхан макрлалар асосида сзилган.
46


«дилинишига 
карамай, 
ахоли 
турмуш ини 
янада 
«г и р л а штирмокда.
Салбий холатларнинг ю ппиларникг гайрикрнуний 
йул билан топилган маблаглари хисобига юзага келиш и 
икгисодий муносабатларни эркинлаштириш, 
гадбир- 
корлик ф аолиятининг кенгайиш и, тадбиркорларга кенг 
имкониятлар яратиш борасидаги меъёрий хужжатлар- 
нинт кабул килиниш и билан х,ам богликдир.
Бу борада бир тескари холатни хам инобатга олиш
лозим - жиноятчи унсурларга карши кураш йулида 
цабул щ л и н г а н крнунлар виждонли, халол, к«нунларга 
б^исунадмган тадбиркорларга муайян кийинчиликлар 
1
угамради; улар н и и г уз даромадлари тутрисида кушимча 
Миълумотлар такдим этишларига тутри келади. Бу эса, 
мавбатида, коррупцинга, амалдор тураларнинг хукм- 
ронлигига оли б келади, хуфёна иктисодни кучайгиради.
Хуф ёна 
иктисодиётнинг 
баъзи хусусиятлари, 
ко- 
ыуш цр доирасидаги расмий муносабатлар билан бир 
Каторда, х,ар кандай гайриконуний, норасмий фаолиятда 
жамиятда кабул килинган меъёрларнинг бузил ишида 
Хам намоён булади.
Сунгги йилларда умумжахон микёсида хуфёна ик- 
тисодий муносабатларнииг муттасил усиб бориш и куза- 
гнлмокда. Бу жараён, айникса, ривожланаётган мамла- 
катларда сезиларли булиб, хуфёна иктисодиётнинг усиш 
суръатлари расмий, лег ал иктисоднинг усиши суръати- 
дан юкори булмокда.
Утган асрнинг 70-йилларида хуфёна иктисод Г о л­
ландия ва Бельгияда авж олганди. Австрия. Франция, 
Италияда хам унинг улуш и ортиб борганди. У н и н г нис- 
батан паст улуш и Англи я, АКД11. Ф инландия. Я пон ия ва 
Швейцарияда кузатилганди. М утахассисларнинг фи кри­
ча, 1980 йплда Норвегия давлатида хуфёна даромадлар- 
ни ахолининг тахминан 18 фоизи олган, ахрлиникг 15 
ёшдан катталарининг 26 фоизи нолегал хизмагдан фой- 
даланган. Умуман олганда, бу мамлакат ахолисининг
47


37,5 фоизи хуфёна иктисодиёт билан боглик, сох,алардан 
фойдаланган.
Яна ш уни таъкидлаш лозим ки, бозор муносабат- 
ларини шакллантираётган, соби к тоталитар тузум асо- 
ратларидан кутулаётган мамлакатларда хуфёна ик;тисо- 
диётнинг усиш и демократик 
йулда 
ривожланаётган 
мамлакатлардагидан анча юкори. Хусусан, Африка мам- 
лакатларида хуфёна иктисодиётнинг Я И М д аги улуш и 
30. Чехияда - 18, Украинада - 50 фоизни ташкил 
кил га н.
Экспертларнинг бахолашига Караганда. 
1996 йили 
Россия Федерациясида хуфёна иктисоднинг хужалик 
обор ош д аги улуш и 50 ф оизни ташкил кил га н; бу со^ада 
30 м и лли он киши нисбатан самарали мех,нат килган.
Барб экспертлари Я И М н и н г 40 - 50 ф оизини хуфёна 
иктисодиёт ташкил килган холатни хавфли «бусага» 
х,олати деб таъкидлайдилар; бу холатдан юкори булган 
м и лли й хужаликлар узларини ж>тда огир холатга т\тиган 
деб х,исоблайдилар.
Умуман олганда, хуфёна иктисодиёт уз таркибида 
т>'рли табакадаги ижтимоий ж щ атдан муайян иерар- 
хияга мансуб булган «пирам ида» муносабатларига асос- 
ланган гуруадардан иборат. Бу «пирамида»га кирувчи ва 
уни каракатга келтирувчи кучлар манфаатлари аник 
хамда к^ттик субординация богликлигида булади. И е ­
рархия ва субординация алокалари иктисодий фаолият- 
нинг муайян сохдсига, манфаатларни амалга ошириш 
усуллари ва шаклларига богли к холда шаклланади.
Ш ароитларга таъсир даражаси буйича энг юкори 
булган хуфёна иктисодиёт ута жиноятчи унсурларни: 
гиёкванд 
моддалар, 
курол-ярог 
билан 
олди-сотди 
килувчиларни, рекэтчилар, ёлланган котиллар. кушмачи 
(сутенёр)лар, 
хуллас, 
ж иноий 
дунёни 
ташкил 
К и л у в ч и л ар
\амда юкори лавозимдаги давлат ва бош - 
Карув 
органларининг катта поралар хисобига давлат ла-
48


возимларини ва манфаатларини сотиш имкониятига эга 
булган иакилларини уз ичига олади.
Уртача даражадаги нелегал хужалик юритувчиларга 
савдогар, молиячи, саноат ва киш лок хужалиги ходим- 
лари, урта ва кичик бизнес, яъни бозор ф аолиятининг 
«м отори »н и ташкил килувчилар киради. Улар, одатда 
крнуний даромад оладилар, лекин шароит такозоси би- 
лан бу даромадларни соли к фондига кушмасликха ин- 
тиладилар (бундай \олат кабул килинган сол и к ставка- 
лари, пения, жарималар уларнинг тадбиркорлик фао- 
лиятига хавф соладиган холларда юзага келади).
Бу гурух к» кор и погонанинг таъсир доирасида булади. 
Сабаби шуидаки, уларнинг норасмий, гайриконуний 
шартномаларни, келиш увларни бажаришларида юк,ори 
мавцега эга жиноят олам ининг вакиллари хакамлар 
урнида булади. Ш у билан бирга, нолегал тадбиркорлар- 
ни жиноятчи тизимлар хамда хукукри мухофаза к,илувчи 
органлар тазйикка олдилар. Бундай х°латларн и н г мав- 
жудлигини инобатга олиб, бу урта даражадаги хуфёна 
«пирамида» уз даромадларини ошкоралаштириш, рас- 
мийлаштиришга объектив тарзда интиладилар.
К уйи даража ёлланиб ишлайдиган жисмоний хамда 
акутий мехнат вакиллари давлат органларининг куйи 
боскичларида хизмат киладиганларни уз ичига олади. 
Улар даромадларининг асосий кисмини пора оркали 
олинган маблаглар ташкил ки.ицш. Бу \олат, асосан, 
сопиалистик лагердап чиккан янги мустакил мамлакат- 
ларга хос були б, у ривожланган мамлакатларда кам уч- 
райди. Ривожланган мамлакатларда иш хаки ходимлар 
даромадининг 
70 — 80 
фоизини ташкил килса, Ха 
мл 
у 
ст- 
лик мамлакатларида бу ракам бор йуги 
30 
фоиз атрофи- 
дадир. Бу даражадаги «н о лега лла р » жиноятчи унсурлар- 
нинг доимий тазйикида булган манфаатларига мое кел- 
майди. Чунки уларнинг «хи м оя »си учун гулаш керак. Бу 
эса провард-ок.ибатда улар иш лаб чикараётган, сотаёт-
49


ган (хизмат курсатаётган) махрулотлар нархини кескин 
ош ириб юборади.
К ) корида кдйд этилган барча гурухлар учун энг 
мух,ими, «хукук,ий макондан» таищарида кушимча даро- 
мад олишдир. Бу гурухлар фаолиятида ум ум ийлик х,ам 
айрим лилик хдм мавжудлигини таькидлаш лозим. Х усу- 
сан, ж иноятчилик ва шулар каби гурухдар юкрри та- 
бакадаги хорижий мамлакатларга капитал м а б л а т а р ёки 
мах,сулотлар чикараётганда тулов хужжатларини сохта- 
лаштириш . инвестициялар билан гайрикрну'нин опера- 
циялар указиш. страгегик хом ашёларни полегал сотиш 
билан ш угулланадилар; купи табакддаги гурухдар ёллан - 
ма ишчи, амалий ходимлар уз акдий ме^натлари нати- 
жаларини ёки ж исмоний кучларини «эк сп ор т» кдгсиш- 
лари мумкин, холос.
Ш ундай 
кдлиб, 
хуфёна 
икдисоднёт 
уз 
мо.\ияти 
буйича турли ижтимоий, баъзида ута кдрама-карши ин- 
тилиш ларга, манфаатларга эга; уларнинг хдммаси х,ам 
жамиятга хавф тутдирувчи булган гурухдарни уз ичига 
олади.
Россия 
Федерацияси 
оммавий 
ахборот 
воси - 
таларининг, жумладан, «Т р у д » газетасида келтирилган 
далилларга кура, хуфёна икдисодиёт бу мамлакатнинг 
расмий икдисодиёти тахдид солмокда; бунинг устига, бу 
мамлакат билан як,ин иктисодий муносабатларда булган 
мамлакатларга, жумладан, Узбекистан Республикасгн-а 
,\ам салбий таъсир этмокда. «Т р у д » газетасининг 2002 
йил 10 январ сонида эълон этилган «П и н \ он и й очкуз 
аждахо (с п р у т )» ном ли м а кол ад а цайд цилииишича, 
хуфёна 
иктисодиётнинг 
«к улр ан г» 
к^исми 
(уз 
даромадларини яширадиган. сохта жиноят билан па 
бошкд ш рромликлар билан шу тулланадиган фирибгар- 
лари). хуку мат экспертларининг ба\оларига кура, 2001 
йилда 58 млрд долларни. яъни ялпи ички ма\сулотнинг 
18 фоизини ташкил этган.


«Расм и й
иктисодиётни» 
10
кор ид а 
тавсифланган 
«к улр ан г» кисми ёнида хуфёна ик,тисодиёт х,ам хукм 
сурмокда. Бу иккисининг касрига Р Ф кураётган зарар 
90-110 млрд доллар деб бахоланмокда.
М а кол ад а роят йирик ва типик хуфёна икдисодиёт 
турларидан 
бири 
сифатида 
Р Ф н и н г 
Х ан ти -М ан си й
автоном 
округида 
жойлашган 
«А с т а » 
н ом ли
ёпик 
турдаги акционерлик жамияти рах,бариятининг жиноий 
кирдикорлари хакдца далиллар келтирилган. Истаган 
оддий виждонли киш ининг газабини кузготадиган ва 
таажжублантирадиган ф ирибгарлик ана шу жамиятда 
содир этилган. 
Бу ута огир ж иноят текширилганда 
маълум 
булгиш ича, 
унинг 
директори 
ихтиёридаги 
фирмалар ва тадбиркорларни руйхатдан утказишда номи 
бору, узи й ух -ули к жонлардан фойдаланганлар. Х и соб 
варакалари пул маблагларини бегоналаштириш учун ва 
банкнотларни бошка шахардаги корхоналарга, хусусий 
шахслар номига утказиш учун узининт тадбиркорлик 
фаолиятини давлатдан яширган. Ж иноятчи гуру.\
1
'а жуда 
к^п 
фирма, 
жамиятларни. 
хатто халк банкларидан 
бирини 
жалб 
этганлар; 
бегоналаштирган 
пулларни 
мижозларга топширадиган воситачи (д алло л)ла р хдм 
жалб этилган. «А ста »ч а хизмат килишга тайёр айрим 
корхоналарнинг 
нафси 
бузук 
рахбарлари, 
хуфёна 
тадбиркорлар хам топилган.
Соликдар 
тупланмаганлиги 
ва 
купшб 
ёзилган 
гайриконуний туловлар окибатида давлат бюджета 55 
млрд 
рубль 
йукотган. 
Бундай 
мислсиз 
жиноят 
иштирокчиларига нисбатан 31 
та жиноий иш куз- 
гатилган. «А ста »н и н г директори ва ую ш маларнинг фи- 
рибгар рахбарлари х,ибсга олинган. Х и соб варак;ьпари 
бекор килинган. Харомхурлар узлаштириб улгурмаган 
биргина накд пулдан 1,9 млн рубль тортиб олинган.
Гарчи, бизнинг мамлакатимизда, бахтмизга, бундай 
катта 
микёсли. 
кенг 
камровли, 
хаддан 
зиёд 
оптр 
жиноятлар содир этилмаётган булсада, назорат буш аш -


тирилса, 
жиноятлар 
олди 
олинмаса, 
бундай 
ра - 
зилликларга 
борадиган, 
нафси 
\аккалак 
отадиган 
нусхалар топ илиб цолииш мумкин.
Ю ртбош имизнинг кучли давлат барпо этиш учун 
кучли сиёсат юритиш концепцияси узин и бутунлай 
окдади. 
Хуфёна 
иктисодиётга хос 
жиноятлар олди 
оли ни б, унинг потенциал субъектлари ж иловлан мокда.
Бирок,, эл-ю ртим изнинг айрим худудларида ик,ти- 
содий жиноятлар содир булмокда. М асалан, хал к, д е - 
путатлари Канщадарё вилоят Кенгаш ининг навбатдан 
таищари сессиясида сузлаган нуткдца П резидентимиз И. 
А. 
Каримов таъкидладиларки. бу вилоятдаги баъзи 
туманларда уюшган жиноятчилар экин ерларидан бир 
цисмларини 
х,исоб-китобга 
киритмаганлар; 
хуфёна 
ерлардан 
олинган 
хрсилларни 
ош кора 
ерларда 
етказилган \осилга кушиб ёзиб, шу йул билан устама 
мукофотларни кузлаганлар. Бу билан кузбуямачилик, 
цушиб 
ёзиш уз балоий нафсларини 
кондирганлар. 
Бундай 
хуфёна 
ицтисодий 
жиноятларнинг 
турлари 
агросаноатга х,ам утиб, давлатга нафакдт моддий зарар 
етказган, балки маънавий, ахлокий тарбия ишларига 
Хам катта путур етказган. Бундай кузбуямачиликларга уз 
вацтида зарба берилмаса, жиноятчилар одилона суд 
олдида жавоб бериб. тегишли жазосини олмасалар, 
бошкдларга ,\ам худди юкумли касалликдек юкаверади. 
Халкимизда чиллаки чиллакини куриб. чумак урадн 
деган макрл бор.
Ю ртбош имиз уз 
нутк,ида хуфёна ицтисодиётнинг 
агросаноатдаги узига хос куринишлари, кули и б ёзишлар 
юзберганини цайд цилиб. агросаноаг ж амоатчилигини 
хушёрликка. 
кучли 
давлатнинг 
жойлардаги 
кучли 
бугинларини муросасизликка даъват этди.


Х У Ф Ё Н А И К Т И С О Д И Й Ж А Р А Ё Н Л А Р НА У Л А Р Н И Н Г
С О Л И К О Р Г А Н Л А Р И Т О М О Н И Д А Н В А Х О Л А Н И Ш И
Иктисодиёт назарияси 
таърифига кура, 
кишилар 
уртасида иш лаб чикариш, тацсимлаш, айирбош лаш ва 
моддий бойликларни истеъмол килиш, хизматлар ва 
тадбиркорлик к,обилиятларидан фойдаланиш иктисодий 
(иш лаб чикариш) муноеабатларни ташкил килади ва 
уларнинг тизими (маж муи) х,ар кандай жамиятнинг 
иктисодидир.
Иш лаб чикарувчилар истеъмол ч ил ар, давлат билан ва 
Узаро 
иктисодий 
муносабатда 
буладилар. 
Бундан 
тащкари, улар узларининг муваффакиятли фаолиятлари 
учун кулай булга и х,имоя тизимини х,ам яратадилар. 
Иктисодий муноеабатларни химоя килиш функцияси 
давлат зиммасига юклатилади.
Тадбиркорлар уз говарлари ва курсатган хизмат- 
ларидан тушган даромадни олиш жараёнида хужалик 
юритувчи бошца субъектлар билан муайян иктисодий 
муносабатда буладилар. Бу муносабатлар ме\натга \ак 
гулаш, захираларни юзага келтириш, ишлаб чикаришга 
кетган харажатларни конлаш. ишлаб чикаришни тако- 
миллаш гириш , кар; воситаларини коплаш ва шу каби- 
лар жараёнида юзага келади. Э н г мух,им иктисодий м у­
носабатлар 
давлат 
на 
хужалик 
юритувчи 
субъект 
уртасида соликларни тулаш жараёнида юзага келади. 
Соликдар 
гадбиркорларни 
ички ва ташки хавфдан 
сакташ. иктисодий муносабатлар шаклланишига кулай 
мух,ит яратишга. ижтимоий сох,аларни таъминлашга ва 
бош кит а р г а с а рф л а н а д и .
Б> муносабатлар молия-кредиг институтлари (банк, 
кредит ва сутурга гашкилотлари. инвестиция (|)ондлари 
на шу кабил ар) оркалн лмалга оширилади.
Пул маблаглари ва моллпи рееуреларнинг \аракати 
тегишли чу к\ кии иорм^лар ёрдамида давлат органлари 
Томонидан иаюрат кил и б бириладп.


Бозор иктисоди ривожланган мамлакатларда хужалик 
юритувчи субъектлар уртасидаги муносабатлар бозор 
хуж алигининг иктисодий крнунлари доирасида юзага 
келади. У лар жамиятга юк,ори самарали шдгисодиёт, 
халкнинг юксак турмуш даражаси, кам таъминланган 
ахрли катламларини ижтимоий химоялаш . иш ончли му- 
дофаа 
кобилиятини 
ошириш ва жамоат тартибини 
таъминлашга имкон тутдиради.
Айрим ривожланган мамлакатларда иктисодий м уно- 
сабатларнинг шундай сохалари мавжудки. улар конун 
хужжатлари билан тула таъминланмаган хамда ХУКУКНИ 
мухофаза цилувчи органлар томонидан химоя остига 
олинмаган. Иктисодий муносабатларнинг бу заиф то- 
м онларини деформациялаш ган деб аташади ва улар жи- 
ноий унсурлар учун турли жиноятлар содир этишга 
кулайлик тутдиради.
Бир 
гурух 
шахслар 
иктисодий 
муносабатлардаги 
«уйи н коидасини» бузиб, уз ф аолиятлари натижасида 
мумай гайрикрнуний даромад оладилар. К оидаларнинг 
бузилиш и бир катор сабаблар туфайли юзага келади. 
Масалан: 
биринчидан, 
иктисодий 
муносабатларнинг 
аник тартибга солинм аганлиги; иккинчидан, крнунлар 
ва крнуности хужжатлардат'и зиддиятлар; учинчидан, 
Конун бузишга м ойил. хужалик фаолиятини юритиш 
крнунларига хилоф равишда иш оли б борадиган ш ахс­
лар мавжудлиги.
Бозор муносабатлари ш аклланиш и ва ривожланиши 
йулидан бораётган бизнинг республикамизда хдм р и ­
вожланган мамлакатлардаги хуфёна тадбиркорликнинг 
турли куриниш лари, афсуски, юзага келади. Ш уни нг 
учун 
хам 
х ° зи РДа 
хуфёна 
иктисодий 
фаолиятнинг 
иктисодий-хукукий асосларини тахлил килиш ва уни 
таг-томири билан йукотиш усуллари, йуналиш ларини 
шила б чикиш бугунги ислохотларни амалга ошириш 
дастуридан урин олиш и ута зарур масаладир.
54


Икдисодий-хукукик 
тахдил
хрзлрги шароитда бу 
еохдцаги энг криминоген хдпатлар куйидагилар эканли- 
гини ажратиб курсатишга им кон беради:
• пул муомаласи. У н и н г криминаллашуви жамият 
учун ута хавфлидир. Чунки, бу ищ 'исодий тизимнинг 
барча бугинларининг (п ул м уомаласининг жамиятнинг 
ицтисодий тизимида тутган урнидан келиб чи кдб) кри- 
миналлашувига сабаб булади. Купгина мутахассис, экс- 
мертларнинг фикрига кура, хрзирда пул муомаласи ус- 
гидан назорат баъзи М Д Х мамлакатларида криминал 
тизимлар кулига утиб булган. Бундай х,олат, албатта, 
молиявий барк,арорликни таъминлашга ^аратилган бар­
ча чора-тадбирларни йукда чикдради ва охир ок;ибатда 
ицтисодий ислох,отларни амалга ош ириш ни шубх.а ос- 
гида колдиради;
• м улкий муносабатлар, энг аввало, савдода, умумий 
овкатланиш шохобчаларида, шах,арлардаги кучмас м ул- 
кка нисбатан, ёк,илги, хом ашё мажмуида, ёгочни к,айта 
ишлаш, 
курилиш
материалларини иш лаб 
чикариш, 
цурилишда, агросаноат мажмуида, ер муносабатларида 
давлат м улкини ишлатиб, катта фойдалар олишда, шу- 
кингдек, 
юридик ва хусусий ш ахсларнинг мулкий 
кукукларини хнмоя к,илиш сох,асидаги муносабатлар;
• тапщи ицтисодий фаолият. Бу сохдда нафацат жи- 
иоий й ул билан, балки тез капитал жамгариш имкония- 
тидан х,ам фойдаланилади. Ш у билан бирга, бу со^ада 
криминал йул билан гайрикрнуний капитал, энергетика, 
хом ашё ресурсларини ва, энг мух,ими, стратегик ре- 
сурслар нокрнуний йул билан экспорт кдлинади. Бу 
мамлакатнинг халцаро бозордаги мавцеини туширади ва 
унга царши дем пинг сиёсатини утказишга асос пайдо 
Килиши мумкин;^.
• анъанавий криминоген сох,а истеъмол бозйридир. 
Бу бозорларнпнг асосий кдсм ини криминал тизимлар 
Оулиб 
оладилар, 
сотиш 
микдорини 
цатъий 
кво- 
талаштиради, сотиш нархлари ва даромаддан олина-
55


диган «со ли к ^ а р » микдорини белги лаб куядилар, яъни 
савдо-сотик, фаолияти билан шутулланиш ХУКУКЙНИ 
кулга киритиш учун белгиланган туловлар тукридан 
тугри криминал тизимларга берилиш ини таъминлаб 
куядилар.
К риминоген хусусиятга эга хуфёна тадбиркорликнп 
бартараф этиш иктисодий ж иноятчиликка к,арши кураш 
дасту'ри доирасида бир к,атор чора-тадбирларни амалга 
ош ириш ни кузда тутиши лозим. Крим инал хуфёна биз- 
неснинг 
олдини 
олиш
мак,садида 
куйидаги 
мухи м 
йуналишлардаги бирламчи функцияларни хал этиш 
мацсадга мувофик, хисобланади:
1. Хал к; истеъмоли бую млари ва хизматларини ишлаб 
чикаришда яширин бизнесни йукртишга карат ил ган чо- 
ралар:
• нафак,ат 
криуичиликда, 
балки 
реал 
иктисодий 
хаётда хам хужалик юритувчи субъектларнинг тенг 
хукукдишигини таъминлаш, турли мулк куринишлари 
Хи.моя к,илинган давлат м оноп оли зм и ни тугатиш;
• хусусийлаш тириш нинг 
кейинги 
боскичларини 
амалга ошириш учун нормал шарт-шароит яратиш;
• сол ик 
сохасидаги 
к,онунчиликни 
(С о л и к 
ко- 
дексини) 
такомиллаштира 
бориб, 
тадбиркорликнинг 
хуфёна куринишдан (н олегал холатдан) чикдшига шарт- 
шароит яратиш;
• янги 
корхоналарни 
тузиш 
жараёнини 
содда 
лаштириш. 
амалдорлар 
коррупцияси 
ва иорахурли- 
гининг барча йулларини тусиш;
« гайрицонуний 
тадбиркорликнинг 
барча 
кури­
нишлари юзага келиш ининг олдини олиш , бунинг учун 
«ц ехови к», «ф ирмач»ларга кдрши маьмурий ва жиноий 
жазоларни, иктисодий санкциялар тизимини (тадбир- 
корнинг даромади ва жамиягга етказган зарарини ино- 
батга о л и б ) кучаш нриш ни кузда тутиш.
2. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш жа- 
раёнида 
гаирикрнуний 
операцияларнинг 
ташаббус-


корлари ва таш килотчиларига царши царатилган чора- 
тадбирлар:
• ноцонуний фойда олиш , бойиш мацсадида тузилган 
монополияларга царши курашиш. м оноп оли яга царю и 
цонунлар 
самарасини 
ошириш, 
хуцуцни 
муцофаза 
цилиш органларини м он ополисти к тузилмаларни барбод 
этишга жалб цилиш;
• товарлар ва хизматларга белгиланган нархларни на- 
зорат цилиш, янги мах,сулот иш лаб чицарилаётганда 
унинг нархини оширишга йул цуймаслик;
• бозор хужалиги ш аклланиш ининг асосларини бу- 
зувчи ицтисодий соцадаги кузбуямачиликка царши ку­
рашиш.
3. Т урли
куринишдаги сохталикларга 
(сохта ин- 
дустрияга) асосланган бизнесга царши царатилгаи чора- 
тадбирлар:
• хуцуцни мухрфаза цилувчи органларнинг цалбаки 
пул иш лаб чицаришга царши курашини кучайтириш;
• бозор муносабатлари цонунларига асосланган нор- 
мал валюта бозорини яратиш, м и лли й валюта цадрини 
ошириш чораларини ишлаб чициш ва амалда жорий 
цилиш;
• цимматбахо кррозларнн цалбакилаштиришга царши 
курашиш, 
цимматбахр 
цокозлар 
бозорини 
ри- 
вожлантириш;
• санъат асарларини цалбакилаш тириш нинг олдини 
олиш , 
аукционларда 
махсус, 
ихтисослаш ган 
ма- 
газинларда назоратни кучайтириш. очиц, ошкора савдо- 
сотицни йулга цуйиш.
4. Одамларнинг бузуц, гайриахлоций эхтиёжларини 
цондирадиган бизнес сох,асидаги (наркобизнес, цимор 
уйинлари, порнография ва бош цалар) жиноятчиликка 
царши фаол кураш чора-тадбирларини ишлаб чициш;
• гиё\вантпик моддаларини иш лаб чициш, сотиш. 
тарцатиш учун жавобгарликни кучайтириш, гиёх,вандлик


моддаларини таркдтиш билан шугулланадиганларга нис- 
батан моддий санкцияларни кенг куллаш;
• наркобизнес юзага келиш ининг моддий ва бошк,а 
шартшароитларини 
аникдаш, 
гиёхванд 
усимликлар 
экилган майдонларни топиш, уларни йук к^илиш чора- 
ларни куриш;
• тегиш ли хукуций ва моддий санкциялар (бу борада 
Барб мамлакатлари тажрибасидан фойдаланган х,олда) 
ёрдамида уйинлар бизнеси устидан катъий назорат 
урнатиш. Бундан кузланган асосий макрад даромадлар- 
нинг хуфёна икд'исодиётга утиб кетиши ва фирибгар- 
ликларнинг олдини олишдир;
• порнобизнес 
билан 
ш угулланувчилар 
устидан 
Катъий давлат назорати урнатиш, бу фаолият билан 
шугулланувчилар, бундай ма^сулотларни тарк,атувчи- 
ларга белгиланадиган хукукзта ва моддий санкцияларни 
кучайтириш.
5. 
М оли я сох,асида ф ирибгарлик билан ш угулла- 
нувчиларга к,арши кураш чора-тадбирлари:
• умум эътироф этган жах,он стандартлари даража- 
сидаги хукук^й, м олиявий, бухгалтериям оид норматив 
хужжатларни яратиш (б у борада Хдмдустлик мамлакат- 
ларида катта ишлар амалга ош ирилди).
• м олия сох,асидаги бизнес криминаллаш увининг о л ­
дини олиш ва бундай хатти-харакатларни уз вак^ида 
аникдаш мак;садида хукукни мухрфаза кдлиш органлари 
фаолиятини молия, солик, органлари, аудиторлик таш- 
килотлари билан (ш у жумладан, Солик,ка оид жиноят- 
ларга к,арши 
курашиш департамента билан ) 
муво-
фикдаштириш;
• м олия-банк сох.асидаги фаолиятни назорат кил и и I 
учун Барб мамлакатларида мавжуд андазалар асосида 
махсус и^тисодий-хукукий тахдил утказувчи хизматлар- 
ни та ш кил кдлиш .
Бугунги кунда куплаб мамлакатлар иктисодиётининг 
криминаллаш ув даражаси бизнес со\асидаги хуфёна жа-
58


раёнларни енгиб утиш буйича мацсадга йуналтирилган 
фаолиятни муаммоли цилиб куймокда. Бундай х,олат 
юзага келиш ининг сабаби нафакдт криминал ва давлат 
\окимиятидаги 
баъзи 
элем ентларнинг 
кдршилигида 
змас, балки х,али гайрикрнуний ишларга кул урмаган 
хужалик субъектларининг хуфёна ишларга м ойи ллиги- 
дадир. Янги и кт и с од ий тизим юзага келиши шароитида 
ицтисодий -хукукдт й тартиботни тиклаш буйича илгари 
тупланган тажрибадан гула фойдаланиш л озим. У м ум - 
ижтимоий, 
иктисодий 
хамда 
сиёсий 
вазиятнинг 
баркдрорлигини таъминламай туриб, тадбиркорлик фао- 
лиятидаги криминаллашувга булган м ойилликни енгиб 
булмайди. Ш у билан бирга. иктисодцаги криминал ва- 
зиятга бевосита таъсир этувчи гегишли чора-тадбирлар- 
сиз мамлакат мицёсида умумии баркдрорликка эришиб 
булмайди.
Давлатнинг хуфёна иктисодиётга таъсир утказиш бо- 
расидаги шундай чора-тадбирларидан бири хуфёна да- 
ромадларни легаллаш тириш дир. У хуфёна тадбиркор- 
ликни зарарсизлантириш буйича чора-тадбирлар тизи- 
мида хал килувчи урин тутади. Таъкидланганидек, ху­
фёна ик;гисодиёт купк,иралли ва уни шартли равишда 
икки 
гурух,га ажратиш мумкин.
Биринчи гурухга Узбекистан Республикаси ва бош^а 
мамлакатларнинг 
Ж иноят 
кодекслари 
моддаларида 
курсатилган жавобгарликка мос келадиган фаолиятлар 
билан 
шутулланадиган шахслар, яъни гиёхрандлик мод- 
далари, 
ку ролл ар билан савдо-сотик, килувчилар, рэкет- 
чилар 
ва бошкдлар киради. М аълум даражада бу гуру.\га 
\окимият ва бошкдрув тизим ининг коррупциялашган 
вакиллари \ам киради. Хуфёна (кри м и нал) икдисоди- 
ётнинг бу гурухини ташкил этувчилар микесн кандаи 
булиш и жамиятда хуцуцпй норматив базанинг ривожаа- 
ниш даражаси. хдр к,андай бупш даги хокимият ва 
бошкарув тузилмаларига нисбатан цонун устунлиги б и ­
лан белгиланади.
5
1)


Хуфёна иктисодиетнинг иккинчи гурухига муайян ва- 
зиятлар таъсирида хукукии макон чегарасидан четда 
долган булса-да, гайриконунии булмаган фаолият билан 
шукулланувчилар киради. Бу фаолиятни хуфёна тадбир- 
корлар, хужалик юритувчи субъектлар, яъни тижоратчи- 
лар, молиячилар, саноатчилар ва аграр сох,а вакиллари, 
кичик ва урта бизнес сохасидагилар (айник,са, якдн ва 
узок, хорижга к,атнайдиган «ч е л н о к » тижорати билан 
ш у гул л а н у в ч ил ар) амалга оширадилар. Бу гуруоуга ман- 
суб субъектлар очи к, летал бизнес билан шукуллана- 
дилар хамда келгусида «урта мулкдорлар синф и»га асос 
соладилар.
Бу гурух тадбиркорларнинг хуфёна иш тутишларига 
меъёр чегараларидан чик,пб кетган даромад соликдари, 
т\'ловлар, юк,ори бож иш им лари сабаб булади. Б у маз- 
кур тадбиркорларни олган ф ойдаларининг 70-80 фоиз- 
дан хам ортигини беришга мажбур к,илади.
Ривожланган мамлакатларда фойданинг 30—35 фоизи 
микдорида солик,, тулов ва йигимларни тулаш энг 
мак,бул хисобланади. 
Юкрри солик,, бож ва бошк,а 
туловлар шароитида хуж;ыик субъектлари олдида уч 
йуналишда иш тутиш имконияти к,олади:
а) иш лаб чик,ариш (хизмат курсатиш, иш бажариш)ни 
тухтатиш, тадбиркорлик ф аолиятини тугатиш, сармоя- 
ларни хорижга о ли б чик^б кетиш;
б ) солик, ва бошк,а туловлар тулашда имтиёзлар, кво- 
талар (албатта, 
бенул эмас) олиш имкониятларини 
цидириш, коррупциялашган шахслар билан тил топи- 
шиш ва криминал йулга утиб олиш ; в) солик, тулашдан 
буйин товлаш, накд иулда хисоб-китоб к,илиш, хуфёна 
ик,тисодиёт томонга утиб кетиш.
Эътироф этилган уч йуналишдан иккитаси хуфёна 
ик,тисодиёт мазмунига мос хамда улар маълум босцичда 
бир-бирлари билан рупара келадилар. Уларни умумпй 
манфаат (юк,ори даромад олиш хамда уни такримлапи 
ва уни амалга ошириш шакллари боклайди: мас;пан. 
сармояларни, 
а\оли 
жамгармаларини 
хорижга 
олиб
60


чик,иш, улар ни валютага алмаштириш ва «сандик,», «ёс - 
ти*;»ларда сакдаш.
Ш у билан пир га, бу икки йуналиш уртасида мухим 
фаркдар 
х;ам 
бор.
Биринчи 
фарк шундан 
иборатки, 
криминал ту- 
зилмалар асосан 
таксимлаш ва кдйта таксимлаш соха- 
ларида 
мавжуд. Даромаднинг бир кисмини «узлаш тириб 
олетш» 
асосида ноикдисодий усул ётади, бу усул хуфёна 
тадбиркорларни (нафакат уларни) то буюртма билан 
одам 
улдиришгача о ли б борадиган ишлар билан б о т и к .
Х уф ёна хужалик юритувчилар аввал бошданок, узлари 
яратган даромад эгалари х,исобланадилар ва юк,орида 
к;айд этилган сабаблар туфайли мажбур булиб, уз даро­
мад (ф ойда)ларини хукукий нормалар таъсири остидан 
чик,ариш йул-йурикдарини кддирадилар.
И ккинчи фарк, — хуфёналашган биринчи гурухдаги- 
ларга икдисоддаги мавжуд хуфёна икдисодиётнинг дои- 
мий купайишига сабаб булувчи шарт-шароит, ундаги 
камчиликлар, хокимият ишидаги ном утаносибликлар 
цул келади, улар бундай холатдан «самар&ти» фойдала- 
надилар. Бугунш кукла мазкур элем енглар турли мам- 
лакатларда 30 дан 90 фоизгача корхона, фирма, ташки- 
л о т ва муассасалар фаолиятини назорат кдладилар. 
Уларда криминал даромадларнинг аксарият цисми яра- 
тилади.
Хуфёна тадбиркорлар уз даромадларини цонуний 
йуллар билан легаллаш тириш дан манфаатдордирлар ва 
бунга бир цатор шароитлар сабаб булади:
• биринчидан, хуфёна икдисодиётнинг ресурс имко- 
нияти 
ахолининг 
икдисодий 
а.\волини 
яхши- 
лаш и мумкин;
• иккинчидан. 
куп 
микдордаги 

Download 5,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   38




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish