А к а д е м и я а. А. О р т и д о в


БОЗОР РЩТИСОДИЁТИНИНГ АСОСИЙ



Download 5,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/38
Sana25.09.2022
Hajmi5,95 Mb.
#850206
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   38
Bog'liq
Хуфёна иқтисодиёт. Ортиқов А

БОЗОР РЩТИСОДИЁТИНИНГ АСОСИЙ
ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ПРИНЦИПЛАРИ
Инсон х;аёти ва фаолиятининг мухим со\аси булган 
ик;тисод - щ тисодий фанларнинг урганиш объектвдир. 
Бу сох,анинг узига хослиги, унинг мазмуни, элементлари 
икгисодиёт фани ва унинг таркибий к,исми булган 
ик,тисодиёт назарияси предметининг чегараларини бел- 
гилайди.
«Ик^исод нима?» деган саволга куплаб жавоблар 
мавжуд. Оддий кдгсиб айтганда, «щтисод» деганда 
хужалик фаолиятини тащкил кдлиш, унинг ресурс- 
ларидан 
самарали фойдаланиш, 
пул маблагларини 
жамгариш ва уларни тутри ишлатиш кабилар тушунила- 
ди. Бу таърифлар муайян асосга эга, чунки «ик^исод» 
(лот. «о1копопике») термини «хужалихни бошк,ариш» 
деган маънони билдиради. Шу билан бирга, замонавий 
инсон онгида узгача тушунча х,ам мавжуд, яъни кенг 
маънода ик^исод миллий хужалик хрлати, нарх-наво ва 
даромадни Урганиш, тацщи ик,тисодий алок,алар ва шу 
кабиларни англатади.
Ик^исоднинг тулик; маъносини тушунишнинг мурак- 
каблиги и^тисодий жараён к;атнашчиси, ик,тисодиёт 
субъекги булмиш инсоннйнг ижтимоий урни ва функ- 
циялари доимо узгариб туриши билан ботик,.
Инсон бир томондан моддий бойликларни ишлаб 
чик,арувчи булса, иккинчи томондан истеъмолчи, даро- 
мад олувчи х1амда бу даромаддан солик, туловчидир. 
Кушимча сифатида шуни айтиш мумкинки, ик,тисодиёт 
х;ам, унинг субъекти булган инсон хам доимо узгарищца, 
ривожланишда. Бу узгаришлар, тенденциялар, Узаро 
алокддорликлар, турли курсаткичларнинг мутаносибли- 
гини фак,ат ик^исодиёт назариясигина урганиши, улар- 
нинг мохиятини очиб бериши мумкин.
10


Инсон уз талабларини доимий равишда крндиришга 
Харакат к;илади, шунга эхтиёж тушлади, албатта. Бу 
эхтиёжларни турли rypysyiapra ажратиш мумкин:
• Хает учун зарур нарсалар, яъни озик-овкат, кийим- 
кечак, уй-жой ва хоказоларга булган эхтиёж;
• ижтимоий-маданий воситаларга (таълтш, маданият, 
дам олиш ва х к ) булган эхтиёж;
• фаолият воситалари, 
яъни инсон учун 
зарур 
Хисобланган товарлар ишлаб чикариш, хизмат кУрсатиш 
воситаларига булган эхтиёж;
• ижтимоий фаровонликларга (масалан, сайёхлик 
хизматлари, зебу-зийнатларга) булган эхтиёж.
Эхтиёжларни яна бошкрча таснифлаш хам мавжуд, 
хусусан: эхтиёжларни крндириш гурлари (якка тартибда, 
жамоавий тарзда) буйича; эхтиёжларнинг мукрбиллиги 
буйича ва боищалар.
Ик^исодий нуктаи назардан эхтиёжларнинг мухим 
сифати - уларнинг узгарувчанлигини инобатга олиш ло- 
зим. Ж амиятнинг ривожланиши, бир боскичдан иккин- 
чисига утиши эхтиёжларнинг сон хамда сифат тузилиши 
узгаришига, янги эхтиёжларнинг юзага келиши эса эс- 
киларининг йукдпиб боришига, турли куринишдаги 
эхтиёжлар нисбатининг Узгаришига олиб келади. Булар- 
нинг хлммаси эхтиёжларнинг ортиб бориши к;онунида 
уз ифодасини топади. Ишлаб чик;ариш, маданият, иж­
тимоий онг Усиши билан инсон эхтиёжлари хам Усиб, 
такомиллашиб 
бориши 
бу 
объектив 
крнуннинг 
мох,иятинн белгилайди.
Эхтиёжларнинг усиб, янги даражага утиши эхтиёжни 
крндиришга каратилган боиликларни яратиш, уларга 
эгалик килишни кучайтиради. Бойлик сифатида моддий 
кУринишга эга булган буюмлар (озик-овцат, кийим- 
кечак ва ш.к.), хизматлар (сартарошлик, транспорт, те­
лерадио на ш.к.) хамда бу буюм ва хизматлардаги мав­
жуд хусусиятлар юзага чикдди. Эхтиёжлар тузилиши ва


куринишларининг турли-туманлиги бойликларни диф- 
ференциациялашни, яъни уларни модций сифат тав- 
сифлари ва хоссалари буйича rypyx/iapra ажратишни 
такрзо к;илади.
Эх,тиёжларни инсон меднати оркдли яратилган, шу- 
нингдек, табиат инъом этган бойликлар билан х,ам 
крндириш мумкин. Лекин уларнинг доимий, узлуксиз 
крндириб борилиши мамлакат, жамият ва алох.ида ин- 
сонда мавжуд булган ресурслардан келиб чик,иб белги- 
ланади. Ресурслар турли-туман булиб, уларни дар хил 
таснифлаш мумкин:
• табиий ресурслар, яъни жамият ихтиёридаш мавжуд 
фойдали 
кдзилма 
бойликлар, 
табиий 
шарт-шароит 
(кдшлок; хужалиги учун кулай шароит, кулай жугрофий 
жойлашув ва бошк,алар) ;
• ишлаб чик,ариш ва эхтиёжни к,ондириш учун ол- 
динги авлодлар томонидан яратилган ишлаб чик,ариш 
ресурслари;
• инсон ресурслари, яъни инсонлар туплаган таж- 
риба, малака, билим даражаси, одамларнинг крбилияти, 
хусусан, тадбиркорлик ва илмий сохддаги салох,ияти;
• пул, олтин-валюта ресурслари ва боищалар.
Бундан бошк;а тавсифлар х,ам бÿлиши мумкин. Маса-
лан, мукобил имкониятлар ва улардан фойдаланиш, му- 
айян бир даврда бир-бирини алмаштирувчи ресурслар 
ва боищалар. Лекин таснифлашнинг туридан к.атъи на- 
зар, ресурсларнинг даммаси бир умумийликка эга - улар 
бойликлар яратиш, эх^иёжларни цондириш асоси «булиб 
хизмат кдлади.
Эдтиёжлар турлича бугсади ва дар хил воситалар би­
лан крндирилиши мумкин - бу бозор шдгисодиётининг 
туб белгисидир.
И нсоннинг ривожланиши, авваламбор, эдтиёжларни 
табиий ресурслар ёрдамида крндиришга асосланган 
6ÿnca, ишлаб чикэришнинг ривожланиши шароитида
12


эса, 
э^тиёжларни 
крндириш 
мана 
шу 
ишлаб 
чик,аришнинг ривожланишига бевосита ботлик,.
Ишлаб чик^ариш, яъни мах,сулот яратиш инсонда 
мавжуд икгисодий фаолиятнинг дастлабки белгисидир. 
Фак;ат ишлаб чикрриш, мех^нат фаолияти жараёнидагина 
бирламчи ресурслар инсон эх,тиёжларига мослаштири- 
лади, у ёки бу талабларни крндирувчи бойликлар яратиб 
борилади. Бозор шдгисодиётида бойликларни товарлар 
ва хизматлар мажмуи (жуда т у л щ булмаса х;ам) деб аташ 
мумкин. Бойликларни икки турга: ишлаб чик,ариш ре- 
сурсларига ва улар асосида яратиладиган истеъмол бой- 
ликлари, яъни товарларга булиш мумкин.
Йшлаб чик,ариш жараёнида ресурслар дастлабки 
щ тисодий таърифга эга булади. Улар ишлаб чик,ариш 
ёки ма^сулотни яратиш омиллари сифатида юзага 
чик;ади. Мехмат крбилияти, инсон ресурслари (ёки иш- 
чи кучи) эса ишлаб чик;ариш жараёнида ме^нат сифати­
да 
намоён 
булади. 
Табиат 
ресурсларидан 
инсон 
мех,натини 
сарф 
этищ
натижасида 
тайёрланган 
мах,сулотлар мехунат предметлари х,исобланади. Мехмат 
жараёнида мех,нат предметларига таъсир этувчи киши- 
лар фаолияти натижасида жамланган ресурслар мех,нат 
воситалари деб номланади.
Мехмат воситалари ва мехнат предметлари бир- 
галикда ишлаб чик;ариш воситаларини ташкил кдлади. 
Бу барча омилларнинг узаро х;амкорлиги натижасида 
ма^сулот яратилади. Бу омиллар технология воситасида 
амалга ошади.
Ишлаб чик,ариш жараёнида мах,сулот ишлаб чикдриш 
омили булмиш ресурслар яна бир куриниш ишлаб 
чикдриш кучларини юзага келтиради. Ишлаб чик,ариш 
кучларининг куйидаги турларини эътироф этиш мум­
кин:
• 
бирламчи ишлаб чик^ариш кучлари: табиат ресурс­
лари, ишлаб чик;ариш воситалари, ишлаб чик>ариш бой- 
ликлари;
13


• иккиламчи 
ишлаб 
чик,ариш 
кучлари: 
ишлаб 
чикрришда бирламчи ишлаб ч щ ар и ш кучлари асосида 
илм-фан, 
таълим, 
маданият, 
ракрбат 
дамда 
тад- 
биркорлик ютуклари ор^али эришилган натижалар.
Иккиламчи ишлаб чицариш кучларининг узига хос- 
лиги шундан иборатки, биринчидан, бирламчи ишлаб 
чик,ариш кучлари илм-фан, таълим натижаларининг 
моддийлашуви ощ батида уларни такомиллаштириш 
орк,али юзага чикдди, иккинчидан, бирламчи ишлаб 
чик;ариш кучлари билан янги, янада юкрри даражадаги 
богликликни таъминлайди, натижада ишлаб чик,ариш 
самарадорлиги ошади.
Ишлаб чикдрувчи кучлар тизимининг яна бир томо- 
ни уларнинг таркиби, яъни к,андай элементлардан таш- 
кил топганлигида эмас, балки тарихий ривожланиши 
дам инобатга олинишидадир. Бу долда куйидагиларни 
алодида ажратиб курсатиш л озим:
• табиий ишлаб ч щ ар и ш кучлари инсоннинг жисмо- 
ний, диссий ва ак^ий имкониятлари дамда табиий эле- 
ментларнинг объектив полати (чекланганлиги, фойдала- 
ниш имкониятининг оптималлиги ва сифати) билан 
белгиланади;
• ижтимоий ишлаб чик;ариш кучлари жамият та- 
раккиёти давомида яратилган, жамтарилган воситалар, 
имкониятлардир. 
Улар 
таркибига 
нафакрт та- 
комиллашиб бораётган ишлаб чикариш омилларини, 
балки меднат такримоти, кооперацияси, илм-фан, техника 
янгиликларини, тадбиркорликни дам олади;
• умумий ишлаб чикзриш кучлари. Булар фац* уму- 
ман, фан-техника тараккиёти натижаларини ишлаб 
чик,аришга жорий кдгсиш, 
ижодий хусусиятга эга 
меднатнинг ривожланиши билан тавсифланади, Бу иш­
лаб ч щ ар и ш кучларининг энг мухим к^рраси-фаннинг 
тугридан-тугри ишлаб чи^ариш кучига айланишидкдир.
14


Хуллас, ищгисодиётни содда кдлиб тушунтирсак, 
унинг жамиятдаги мавжуд ресурсларни махрулотларга 
айлантириш, жамият ва унинг аъзоларининг ишлаб 
чи^ариш 
хамда 
ноишлаб 
ч щ ар и ш
талабларини 
крндириш эканлиги маълум булади. Бу жараён чизмада 
ифодаланса, куйидаги куринишга эга булади.
Ушбу чизмадан шу нарса келиб чщ адики , ресурслар
- бош манба; ма^сулот ишлаб чицариш - марказий 
бушн; унинг натижаларидан фойдаланиш эса, охирги 
натижа сифатида намоён булади.
Демак, икргсодда шахсий истеъмол — тугридан-туфи, 
ресурсларни тиклаш эса, унинг акси сифатида намоён 
булади.
Юкррида келтирилган чизма универсал булиб, ундан 
нафак;ат миллий хужалик доирасида, балки барча р е­
сурслар билан таъминланган корхоналар даражасида ^ам 
фойдаланса булади. Бу чизма ик,тисоднинг бирламчи ва 
умумий томонини ифодалайди, ресурсларнинг тайёр 
ма^сулотга айланиш жараёнини тавсифлайди.
Иктисодга бундай ёндашишдан куйидаги одций му- 
аммолар юзага чик;ади:

Download 5,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   38




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish