А к а д е м и я а. А. О р т и д о в



Download 5,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet36/38
Sana25.09.2022
Hajmi5,95 Mb.
#850206
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   38
Bog'liq
Хуфёна иқтисодиёт. Ортиқов А

[Харакатларининг 
даражаси билан белгиланади.
Охирги йилларда бундай га йр и ко н уний фаолиятдан 
юзага келадиган зарар х,ам хисобланмокда. Энг куп 
таркалган типик жиноятлардан бири ривожланаётган 
мамлакатларга сотилаётган товарлар нархини уртача 
Европа нархидан бир неча баробар кутариб сотишдир.
Яарб мамлакатлари криминологлари узок, йиллар 
давомида ик,тисодий жиноятларни курбонсиз жиноят, 
чунки бундай жиноятлар зурликка асосланмайди, деб 
1аърифлайдилар. 
Аммо 
70-йилларнинг 
охирида 
криминологлар томонидан корпорацияларнинг жиноят- 
лари 
урганилганда, 
бундай 
жиноятлар 
зурликка 
асосланган, деган фикр таркалди. Корпорацияларнинг 
гай ри копуний фаолиятлари таджик, кил и н ганда, улар 
томонидан содир этилган жиноятлар катта жисмоний 
зарар етказиши маълум булди. АК.Ш олимларининг 
Маълумотлари 
буйича, 
корпорацияларнинг 
техника 
хавфсизлиги нормаларига била туриб эътиборсизлик 
цилишлари ва ишчи-хизматчилар соглигини саклаш 
тугрисидаги крнунларни бузишлари окибатида йилиги 
100 мингдан ортик одам х,алок булади, улдириш ва 
бахтсиз ходисалар натижасида эса йилига 22.5 мингдан 
шёд киши оламдан куз юмади. Сифатсиз озик,-овк;ат 
махсулотлари хамда медикаментларни ишлаб чицариш 
на уларнинг истеъмоли йилига 20 миллиондан ортик 
бахтсиз хрдисаларга сабабчи булади. улардан 30 минги 
УЛим билан тутайди. Хар йили 140 мингдан ортик киши
и
153


(АКШда улганларнинг 9 фоизиии ташкил киладн) 
^авонинг ифлосланишидан, корпорацияларнинг атроф 
мух.итни х,имоя килиш тугрисидаги Цонунларни к у т и
бузишларидан бу дунёдаи куз юмадилар,
Рарб олимлари иктисодий жиноятчилик етказадигам 
маънавий 
зарар 
масаласига 
хам 
ало\ида 
эътибор 
берадилар. 
Бу масала 
охирги 
ун
йилликда 
фаол 
урганилмокда. 
Маънавий 
зарар дегапда 
жамиятни 
маънавий инкирозга олиб келувчи. з^олининг давла( 
институтлари 
фаолиятига, 
шунимгдек. 
ракобаг 
курашида халол катнашиши, тугри йул билан фонда 
олишига 
ишончининг 
йуцолишига 
сабаб 
булувчп 
жиноятлар тушунилади. Иктисодий жиноятлардан юзага 
келадиган 
номоддий 
зарар 
ишбилармонлар дойра 
сидагиларнинг бир-бирига ишончининг йук.олишига, 
жамиятда 
ахлок 
даражасининг 
тушшнига. 
тулик, 
ижтимоий парокандаликка сабаб булади
Хаки^атан х,ам, номоддий зарарнинг чмпирик мав 
жудлигини хисоблаш, исботлаш жуда мураккаб 
иш дир 
Рарб мамлакатлари иктисодий тизимида копуши* и: : 
тутувчи, тартибли тадбиркор жиноий катти-х1арак,н 
Килувчи ракиблари томонидан узи хо^ламаган 
холла 
жиноий ишга кул уриб куйиши ва шу билангина 
узининг ракобатбардои[лигини саклаб крлиши мумкин 
Бундай 
холатлар 
кишиларнинг 
жамиятнин: 
конституиион принциплари, фундаментал асосларига 
булга
н ишончини йук килади. Ишончнинг йуколишига 
асосий сабаб иктисодий жиноятларнинг, одатда, юкорн 
лавозимдаги, ижтимоий иерархиянинг юкори 
покоил 
сила 
турган 
обрули 
кишилар 
томонидан 
амалга 
оширилганлигидир. 
Бу 
шахсларнинг 
содир 
этгап 
жиноятлари учун олган жазолар 
ё
юзаки булади. 
ум уман 
жазо олмаслпклари мумкин. Бу эса. 
бундам 
Кил
миш учун юзага келадиган жиноий жавобгарликка 
умуман мос келмайди. 
Ыатижада адлия ва бошка 
хукукни мух,офаза килувчи органлар обрусини тукади.


жазоланмаслик му^итини юзага келтиради. Умуман 
олганда, криминологлар фикрича, ик;тисодий жиноят- 
ларнинг 
ижтимоий 
оцибатлари 
нуктаи 
назаридан 
ёндоигиладиган булса, маънавий зарар баъзи хрлларда 
иктисодий зарардан хавфлирокдир.
Юкррида к,айд к,илинганидек, иктисодий жиноятлар 
усишини кузатиш жуда мураккаб, вахрланки, баъзи 
мамлакатларда улариинг алоэдида куринишларини куза­
тиш мумкин. Масалаи. Германия Федератив Респуб- 
ликасида иктисодий жиноятлар умумий жиноятларнинг 
35 фоизини ташкил к,илади. Икдисодий жиноятлар 
таркибида улариинг огир турлари тахминан, 15 фоизни 
ташкил кдлади. Аммо республика мутахассисларининг 
таъкидлашича, 
келтирилган маълумотлар иктисодий 
жиноятларнинг реал даражаснни тулик; ифодаламайди, 
бунинг сабаби улариинг юк,ори латентлигидадир.
ГФРда 1983 йили 3747 суд мухокамаларида курилган 
огир ик,тисодий жиноятлар буйича 6423 кишига жазо 
белгиланди. 
70 фоиз жиноятлар хусусий шахслар 
ишончини суиистеъмол килиш. 42 фоизи кредит олиш 
билан боклик; товламачиликдир. Учдан бир х,олатларда 
давлат, 
10 фоиз хрлатларда-ижтимоий муассасалар, 
туртдан бир \олатда - якка шахслар ва хорижий 
ташкилотлар, 4 фоиз хдлатларда - хусусий тадбиркорлар 
зарар 
курганяар. 
1984 
йили. 
солик, 
со\асидаги 
жиноягларни хисобга 
олмаганда, 
135 
ООО жиноят 
руйхатга олинган. Улардан 3000 огар жиноятлар; уларни 
содир этганларнинг 65 фоизи жазога хукм этилганлар. 
1987 йили 38769 жиноят, 1988 йилда эса бундан 11 фоиз 
кам жиноят содир этилган (яъни 34404). Жиноятлар 
сонининг камайиши иктисодий жиноятларни хисобга 
олиш техникаси узгарганлиги билан бог л и к. Юкррида 
келтирилган 
жиноятлар 
руйхатига 
компьютер 
жиноятлари 
ва 
атроф 
му\итга 
карши 
жиноятлар 
кириш лмаган, 
чунки улар алохида 
,\исобга олина 
бппланган.
155


Бу мамлакатда аникданган компьютер жиноятларп 
унчалик куп эмас, лекин улар сонининг купайиши 
кузатилмокда. Агар 70-йилларда йилига 15-20 бунда)! 
жиноятлар с од VI р этилган булса, 1985 йилда 635 \олат 
аникданган. Улардан 624 таси компьютер шпионажи, 

таен 
компьютер 
саботажи 
ва 

\олатда 
турлн 
фирибгарликлар содир этилган. 1987 йили 3067 жиноят 
руйхатга олинган. 1988 йили эса — 3355 та.
Атроф мух,итга карши каратилган жиноятлар алохида 
руйхатга олинади. Шуни таъкидлаш кераккп, бу турдаги 
жиноятлар бошкдларига нисбатан интенсив равишда 
купайиб бормокда. Хусусан. 1980 йили 7700 жиноят 
руйхатга олинган. 1985 йили—12900, 1986 йили — 17600, 
1987 йили эса - 17930. 1988 йили 21116 жиноят 
руйхатга олинган, бу эса 1987 йилдагидан 17,8 фоиз 
купдир. 
Алохида 
таъкидлаш 
лозимки. 
компьютер 
жиноятлари 
сонининг 
купайиши 
улардан 
74.4 
фоизининг очилиши билан х,ам б о т и к - Бу юкори 
курсаткич 
х,исобланади, 
чунки 
бошкд 
икдисодий 
жиноятлар буйича очилиш курсагкичлари бунчалик 
юкори эмас.
АКШ да содир этилган иктисодий жиноятларнинг 
ум умни 
сони 
буйича 
статистик 
маълумотлар 
чоп 
этилмаган. Уларда шу жиноятлар буйича жазоланганлар 
сони эълон килинади (1988 йили 1983 ва 1985 йилларда 
жазоланганлар сони берилган, холос) ва шу сабабли 
жиноятлар усишини кузатиш амалий жи^атдан мумкин 
эмас. Хусусан, 1983 йили АКШ нинг 8 та штати буйича 
«ок ёкаликтар», яъни иктисодий жиноятларнп содир 
этган ва >;ибсга олинганларнинг 88 фоизи жазолан­
ганлар, бу курсаткич зуравонликка асосланган ж и н о ­
ятлар буйича курсаткичдан (82 фоиз). мулкка карши 
Каратилган жиноятлар курсаткичидан (86 фоиз) юкори. 
«Ок ёкаликлар» содир этган жиноятлар учун 18 фоиз 
холл а рд а бир йплдан ортик жазо белгиланган. б> 
курсаткич х,ам зуравонликка асосланган хамда мулкка
1
56


Карши 
к,аратилган жиноит буйича кУрсаткичлардан паст 
хдсобланади. Умумап олганда, иктисодий жиноятларни 
содир этганларнинг 60 (|>ои $и, чуранонликка асосланган 
жиноятларнипг 67 ф оиш , мулкка к,арши к,аратилган 
жиноятларнинг 65 фоизи жазога мах,кум этплганлар. 
«Ок, ёкдликлар» содир этган жиноятлар буйича 55 фоиз 
шахе устидаи жипоий nui кузгатилган, 79 фоиз жиноий 
ишлар фирибгарлик моддаси буйича кузкатилган.
«Ок, ёкаликлар» содир этган жиноятлар буйича 1985 
йили 
10733 киши жазоланган, бу 
1980 йилдагига 
нисбатан 18 фоиз купдир. Жазоланганларнинг 40 фоизи 
бошк,а 
жиноятларга 
нисбатан 
киска 
муддатларга 
озодликдан 
мах,рум 
этилган. 
«Ок, 
ёкаликлар» 
жиноятлари буйича мах,кум этилганлар асосан жарима 
тулашган. 
Озодликдан 
махрум 
этилганларнинг 
аксарияти чекларни, кредит карточкаларни ва узга 
хужжатларни к,албакилаштирганлар (59 фоиз), улар учун 
белгиланган жазо муддати уртача 40 фоизни ташкил 
этди. 
1986 
йили 
кредит 
карточкалар 
буйича 
фирибгарликлар 3,9 минг маротаба содир этилди. Бу 
жиноятлар натижасида юзага келган зарар тахминан 
21,3 млн АКДЛ долларини ташкил килди.
Иктисодий жиноятларни таджик, килувчи олимлар бу 
муаммони Урганиб, унга таъсир этувчи жиноятларнинг 
содир 
этилишини 
енгиллатувчи 
омилларни четлаб 
уголмайдилар, 
Иктисодий жиноятларнинг сабабини 
тушунтириш жуда мураккаб функциядир. 
Бу, 
энг 
аввало. «иктисодий» жиноятчиликнинг шахси билан 
боглик. Бу хусусда Сатерленд Уз асарида тухталган. 
Шунинг учун \ам олимлар 
Fap6 
мамлакатларининг 
иктисодий ва ижтимоий ривожланишининг алохддалик 
томонларини \исобга олиб, иктисодий жиноятларнинг 
содир 
этилишига 
сабабчи 
булган 
шарт-шароитни 
аникдашга харакаг киладилар.
Иктисодий 
жиноятчиликка 
таъсир 
этувчи 
омилларнинг уиариш и мамлакатдаги ижтимоий-ик-
157


тисодий, сиёсий шароитнинг узгариши билан узвий 
бокликдигини 
купгина 
олимлар 
уз 
асарларида 
таъккдламокдалар. 
И кдисодий 
ин^ирозлар 
даврида 
ракрбат курашининг кучайиши, огир шароитда «катта 
даромадлар кдлинади» деган принцип асосида иш 
тутишга 
интилишлар 
иктисодий 
жиноятларнинг 
купайишига 
сабаб 
булади. 
Бундай 
холат 
асосан 
корпораииялар фаолиятига хосдир. Таъкидланадики. 
иктисодий хокимиятга эга булишнинг узи фойда олиш 
имкониятини 
яратади, 
«ишни 
осонлаштиради». 
«Хркимлик 
хокимиятнинг чиришига 
олиб 
келади» 
тезисини тасдикдайди.
Яна бир омил хусусида тухтаб утиш мумкин, у хам 
булса. модций муваффакдят ва хокимиятга эгалик 
оркали жамиятда муайян мавк;ега эга булиш. Моддий 
бойликка эгалик кил ишта, сиёсий ма^садларни руёбга 
чикаришга 
крнуний 
хркимият 
фойдаланиш 
йул 
куймаса, 
улар 
мак,сад 
етишиш 
учун 
хокимиятни 
суиистеъмол килади. Амбициянинг кучайиши кдрин- 
дош-урурпшик, махаллийчилик муносабатлари узининг 
ижтимоий холатидан фойдаланиш нияги уз фаровон- 
лигига нокрнуний йуллар билан эришиш хохишини 
юзага келтиради.
Аммо иктисодий жиноятларни факдт катта фойда 
олишга интилиш билангина тушунтириш, бу жуда хам 
соддадилликдир. Fap6 мамлакатларида юк;ори даражада 
мураккаб иктисодий механизм кулланилади. Ж иноятни 
содир 
этишга 
ундайдиган 
та шк ил и Гг 
тузилмаларга 
тегишли бухгалтерия хисоби тизимига ва хисобот- 
ларнинг мухим принципларига эга булмаган ташкилот 
ва муассасаларни мисол килиб келтириш мумкин. Бир 
катор 
мамлакатларда 
тафтиш 
тизимининг 
узи 
бухгалтерия ведомостлари буйича буладиган фириб- 
гарлиютарга йул очиб беради. ГФР да тафтишчи баланс 
хужжатларида 
аникданган 
крнунбузарликларнинт 
олдини олиш да хеч цандай хУКУКЦа эга эмас. Унинг


текширилаётган компании Гншап 
муносаПати ^заро 
ишончга, аник,!|аи|'аи камчиликларии сир сакдашига
асосланади.
Узгарувчан (кпор шароитида, айпик,са, инцирозлар 
даврида компанинлар шарт-шароит тазйик,и остида 
жиноий птчарга к$л уриб к^/йган доллар х,ам учраб 
туради. Техпологиянинг янги даражага кутарилиши 
мураккаб ва кагга \ажмдаги фирибгарлик операция- 
ларини амалга ошириш ва уларни аникдаш имкони- 
ятини камайтиради. Ик^исодиётнинг мураккаблашуви 
иктисодий жиноятларнинг юзага келиш хавфининг 
ортиб бориши била)! боглик,. Бу жиноятлар «занжирли 
реакция»ни 
бошлаб 
беради. 
Рак,обат 
курашининг 
муросасизлиги ракцбларнинг уз шерикларига жиноят­
ларни содир этишда такдид кдяишга мажбур к,илиб 
куяди. 
Бир 
жиноят 
иккинчи 
жиноятнинг 
юзага 
келишига сабаб булади.
Иктисодий жиноятларнинг содир этилишига сабаб 
бутавчи А&у^им омиллардан яна бири ундан жабр 
тортганларнинг 
анонимлигидир. 
Бундай 
жиноятлар 
анъанавий жиноятларга нисбатан кам в ахи м а солувчи, 
жамоатчиликни 
безовта 
килувчи 
булиб 
уларнинг 
виктимологияси узок, муддат давомида аста-секин юз 
беради. Масалан, табиий апельсин шарбатини ишлаб 
чик;ару15чи унга 
шакар, 
«С» 
витамини 
ва 
бошк,а 
субстанция 
махсулотларини 
кушиб, 
миллионлаб 
кушимча 
фойда 
олиши 
мумкин. 
Чунки 
оддий 
истеъмолчини бир цент ёки, балки 
10 цент хам 
кушимча тулаётгани хусусидаги фикр унча безовта 
Килмайди, арзимаган ишга овора булишга, полицияга 
мурожаат к,илишга асос була олмайди. 
Ик,тисодий 
жиноятларга кул урганлар масаланинг бу томонини хам 
х,исобга оладилар. Ундан ташк,ари. яна куйидагилар 
инобатга 
олинади: 
адвокатларга 
мурожаат 
цилиш 
климат 
туради, 
полиция 
ва 
б о т ка 
крралов 
органларининг ишлари бошидан ошиб ёгибди, судларда


ишлар ойлаб чузилиб ётади ва ,\оказо. Бефаркдик ва 
бегамлик. булар шундай омилларки, уларни жиноят- 
чилар х,исобга олиб, уз ишларкни давом эттира- 
верадилар.
Яна бир мисол, жиноятчилар учун мижозлар, буюрт- 
мачилар \исоб-китоб счётларидан, яъни улар алок,а 
к,иладиган юзлаб, минглаб счётлардан арзимаган пул 
микдорларини уз счётларига утказадиган компьютер 
дастурларини киритишлари натижасида уларда жуда 
катта сумма тупланиши мумкин. Буюртмачи. мижозлар 
бу кам хджмдаги сумма утказилганлигини сезмаслик- 
лари 
ёки 
билган 
такдирларида 
унинг 
кимлигини 
инобатга олиб, жанжал-туполон килмасликлари жино- 
ятчиларга 
жуда 
кул 
келади. 
Корпорацияларнинг 
ходимлари томонидан содир этиладиган жиноятларнинг 
механизми х,ам худди шундай ходимларнинг жинояти 
натижасидир. Улар бу хатти-х;аракатларини компания- 
дан «кдрзга олиш» деб тушунадилар, етказилган зарар 
мах,сулотнинг нархини ошириш >угсобига истеъмолчи 
зиммасига юклатади.
Бундаи 
ташкдри, 
крнунчиликдаги 
камчиликлар, 
икдисодий жиноятларнинг юцори латентлилиги, уларни 
аникдаш ва очишнинг мураккаблиги каби омиллар х,ам 
мух,им ахдмият касб этади. Крнунларда белгиланган 
жазонинг 
енгиллиги, 
яъни 
туланаётган 
жарима, 
мах,сулот нархини ошириш хисобига санкцияларнинг 
истеъмолчилар зиммасига юклатилиши корпорация- 
ларни турли жиноий хатти-х,аракатдан тухтата олмайди.

60



Download 5,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   38




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish