А к а д е м и я а. А. О р т и д о в



Download 5,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/38
Sana25.09.2022
Hajmi5,95 Mb.
#850206
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   38
Bog'liq
Хуфёна иқтисодиёт. Ортиқов А

Бирикчидаи.
хуфёна иктисодиёт катта улушга эга 
булиб, икгисодиётнинг доминант, норасмий ва гайри- 
ХУКУКИЙ муносабатлар мухим урин тутувчи секторига 
айланиб бормокда. Баъзи М Д Х мамлакатларида давлат 
апиаратининг ёппасига коррупциялашгани, .хукук, ва суд 
тизими 
роли ни нг 
сустлиги, 
уларнинг 
маъмурий 
апиаратига, 
хуфёна 
\толиявий 
капиталга 
тобелиги 
бугунги куннинг реал вокелигидир.
И ккин чи да н
, иктисодиёт сохасида молиявий гурухлар 
(клан лар) 
шаклланди. 
Улар 
йирик 
капитал 
куйилмаларини 
бошкарадиган 
давлат 
хокимияти 
органлари «к а н о ти » остида булган \окимият хужалик 
тузилмаси булиб, кенг куламдаги тадбиркорлик (эн г 
аввало. тижорат) фаолияти билан шутллланадилар. У з 
фаолияти билан бу м олия гурухлари. бозорда, асосий 
товар гурухлари бозорида ва. айникса. ташки савдода 
ракобат 
курашини 
чеклайдилар. 
Хуфёна 
молия


капиталининг 
икдисодлаги 
м он оп ол 
хукмронлиги 
орк,али ута катта даромадларни оли ш ни нг яна бир 
оцибати ахоли катта к;исмининг каш шо ют ашувиди р . 
М асалан, 
экспертларнинг 
\исобларига 
Караганда, 
Россияда 30 млн киши ута паст х,аёт даражасида яшаб 
келмокда, 
уларнинг 
аксарияти 
очликдан 
улиш 
чегарасида турибди.
Учинчидан,
хуфёна икдисодиётнинг ривожланиши 
окибатида 
мамлакатнинг 
бюджет 
тизими 
бузилади, 
унинг 
даромад 
ва 
харажатларини 
так,икдаш 
ёки 
камайтириш, чеклаш (секвестрлаш )лар юзата келади.
М оли я капитали гурухдари бюджет маблаяпаридан 
катта даромадлар олиш учун фойдаланадилар, бюджет 
маблаглари ва давлат мулки буйича турли циигир 
ишларни 
амалга 
оширадилар, 
давлатни 
бундай 
шароитларда м олиявий муаммоларни \ал кдлиш учун 
к,арз маблагларини олиш га мажбур этади. Ш у билан 
бирга, 
бу 
вок,елик 
икдисодиётнинг 
реал 
сектори 
к,искаришига, корхоналарнинг куп ьдисмининг сини- 
шита ва, охир оцибатда, уларнинг деярли 30 фоизи 
банкротликка 
учрашига, 
учдан 
икки 
кисмини 
эса 
банкротлик погонасига о ли б келади.
Туртинчидан,
хуфёна иктисодиёт м иллий даромадни 
паразитларнинг истеъмол килишига. фойдани кайта 
так,симлашига олиб келади. Хуфёна даромадларинищ' 
ортиб 
бориш и, 
уларни 
яшириш 
и ш б ил ар м о нл а р га 
хизмат курсатувчи ноиш лаб чицариш тузилмаларининг 
юзага 
келишига 
сабаб 
булади. 
Ах,оли 
аксарият 
цисмининг турмуш ф аровонлигини таъминловчи ( халк, 
истеъмол бую мларини ишлаб чицариш, согликни сак,- 
лаш, таълим ва ш. к.лар) халк, хужалик тармокдари 
инкдрозга юз тутади.
Беш инчидан

хуфёна 
иктисодиёт 
вакиллари 
уз 
капиталининг асосий кисмини хорижга олиб чикиб 
жойлаштирадилар. Экспертларнинг фикрича. Россиядан


олиб чикиб кетилган капитал 
150-300 млрд АК .Ш
долларини таш кил кдлади.
Бу тизим баркарор равишда такрор ишлаб чикдлади 
ва бу такрор иш лаб чикариш нинг бош механизми, 
шаклланган криминал молиявий капитал умумдавлат 
микёсида иктисодий-сиёсий карорлар кабул килишда 
амалда 
доминант 
ролига 
эга 
булиб. 
бошка 
барча 
хужалик субъектлари ичида ю кори ракрбатдош булади. 
Хужалик субъектлари, корхоналар бозор иктисодиёти 
шароитида таваккалига ишлайдилар, конунга итоаткор 
буладилар, 
тузилмаларида 
с оли к
ва 
туловларни уз 
вакгида тулайдилар. 
Хокимиятда хукукни 
мухофаза 
Килиш органларида «х,имоячи»лари йук булганлиги учун 
охир окибатда банкротликка юз тутадилар.
Баъзи М Д Х мамлакатларида хукуматнинг п\л-кргдтп' 
сиёсати ш уни курсатадики, амалий нуктаи назардан 
бю джетнинг аксарияг кием и юкорида кдйД этилган 
манфаатларга 
хизмат 
килган. 
М асалан, 
Россияда 
давлатнинг ички карзини тулашга ьчопунларда белгилан- 
ган лимитлардан бир неча баробар (1995 йили турт 
баробар, 1997 йили 108 трлн рублга секвестр мавжуд- 
ли ги ) куп сарф-харажатлар булган.
Ривожланган 
мамлакатлар 
тажрибаси 
иж гимоий- 
иктисодий м уносабатларнинг ялпи криминаллашувдан 
холи булиш и жула мураккаб булиб, бу мух,им сиёсий 
х,аракатларни ва олий \окимият тузилмаларида радикал 
узгариш ларни амалга ошириш зарурлигидан далолат 
беради. Бу ^аммага аён нарса, чунки м иллий бойлик
бир 
гурух, 
м олия 
олигархлари 
томонидан 
булиб 
олинганлиги сабабли бозор иктисодига хос иктисодий 
усиш механизми тулик. ишламайди, мамлакагда бухрон 
юзага келади.
Бу масалани реал х,ал килиш катта ,\аракатларни, 
сиёсий курашларни амалга оширишни такозо килади.
Бундай х,олатдан чикиш йули-демократик \аракат- 
ларни иж тимоий-иктисодий хаётнинг барча жабх,аларига


жорий 
хдлиш . ижро хоким иятининг парламент, 
Олий 
Мажлис олдидаги жавобгарлигини ошириш, сиёсий 
тизимни 
кучаитириш, ХУКУЩИ мухофаза к;илиш орган- 
лари 
ф аоллкги да ража сини кутарищда дгб хисоблаш
мумкин. 
Б у чора-тадбирларни амалга оширишда, ал- 
батта. хуфёна тузилмаларнинг к,аршилигини енгиш га 
тугри 
келади. Бу радикал пул-кредит сиёсатини, с оли к
ислохотларини утказишни, 
валюта сиёсатини узгар- 
гиришни 
талаб килади. Ма.млакатларда 
амалга ошири- 
лаётган 
иктисодий ислохотлар изчил 
амалга 
ош ири л- 
маса, 
иктисодий тизим ривож ининг бутунги 
кунига 
мос 
пазорат 
ва химоя чора-тадбирлари курилмаса, 
хуфёна 
иктисодиётнинг жадал усиш 
и га 
кулай 
шароит яра- 
тилади.
Йилдан-йилга 
давлат 
назоратидан 
ташхарида 
иктисодий фаолиятни амалга ошираётган тармоклар ва 
ишлаб чицаришлар, яъни конунни бузувчилар сони 
ортиб бормокда. Ш уни таъкидлаш керакки, хуфёна 
иктисодий 
фаолият 
билан 
шугулланувчилар 
гор 
доирадаги 
ахоли 
гурухининг 
манфаатларига хизмаг 
кил ад ила р ва бу ишга купчиликни, криминаллашган 
хуфёна бизнес вакилларини, моддий бойлик яратувчи. 
хизмат курсатувчиларни жапб кдладилар.
Икдгисод криминаллашувининг курсаткичи - икдисо- 
дий жиноятчиликдир. Россия Федерациясида иктисодий 
жиноятчилик 1991 — 1999 йиллари 1,5 маротаба, 
улар- 
иинг огир 
турлари 
— 5 
маротаба усган. Иктисодий 
жиноятларнинг латентлилиги доимий усиш мойилли- 
гига эга. 
Иктисодиётдаги криминоген 
мойилликларнинг 
тахлили 
салбий холатларнинг янада усиши икдисо- 
диётнинг 
криминаллашган 
кисмининг 
купайишини 
курсапгмокда. Иктисодий муносабатларнинг криминал- 
лашуви, 
бу жараённинг усиш суръати ва кулами м иллий 
хавфсизликка 
тахдид солувчи мухим омилга айланиб 
бормокда.


Иктисодий ж иноятларнинг куйидаги янги турлари 
юзага келди:
1) конунга хилоф равишда товарлар ишлаб чикариш. 
хизмат курсатиш;
2) узгалар кашфиётларидан, ихтироларидан, муал- 
лиф лик 
х У К У К й Д а н
ноконуний фойдаланиш. ауди-видео 
Карок,чилик;
3) акционерларни алдаш;
4)
виждонсиз ракобат;
5) м онополиялаш тириш га 
карт пи 
царатилган 
конунчиликни бузиш ;
6) норасмий келиш увларни амалга ошириш;
7) бизнесни юритишда ноконуний имтиёз ва ку- 
лайлиютарни олиш билан б о ш и к порахурлик;
8) банкротликда м ол-м улк н и яширнш;
9) хусусийлаштиришда ф ирибгарлик ва алдаш;
10) сохта фирмаларни, ф иллиалларни тузиш;
11) товарларга, хизматларга, уй-ж ойга булган юкори 
нархларни янада кутариш:
12) даромадларни соликка тортишдан яшириш;
13) валюта жиноятлари;
14)
кредитлаш сохасидаги фирибгарликлар;
15) бож туловлари буйича фирибгарликлар;
16) банк со\асидаги фирибгарликлар;
17) савдо-сотик сохасидаги 
жиноятлар 
(сифатсиз, 
угирланган товарларни сотиш, харидорни алдаш ва шу 
кабилар);
18) кучмас 
мулк, 
ер 
участкалари 
билан 
б о т и к
фирибгарл иклар;
19) жиноят 
нули 
билан 
топилган 
усулларни 
легаллаш тириш ва бошкалар.
Бу тартиб иктисодий жиноятлар умумлаштирилган 
холда 
келтирилган. 
Уларни 
ян а 
хусусий 
турларга 
дифференциялаш 
мумкин. 
М асалан, 
«хусусийлаш ти­
ришда фирибгарлик ва алдаш » турли курииишларда со-


дир этилса хам, умуман олганда, соли к жиноятлари 
билан боЕЛИКДир:
а) харидорларнинг тулов кобилияти хусусида нотукри 
ахборотларни танлов хайъатига такдим этиш;
б ) корхонани мехнат жамоаси томонидан нотутри 
хусусийлаштириш 
(бун и н г 
остида 
молиявий 
имти- 
ёзларни олиш максади яш иринган);
в) хусусийлаш тирилаётган 
корхона 
кийматини 
Касдцан иасайтириш;
г) хусусийлаштирилаётган 
корхонанинг 
бир 
кием 
м ол-м улкин и яшириш ва уни алохида шахе томонидан 
узлаштириш;
д) танлов хайъати аъзоларини кулга олиш :
е) танлов иш тирокчиларининг узаро ти л бирикти- 
риши ва шу кабилар.
Ш ун и таъкидлаш л озимки, ускорила к;айд этилган 
хукукбузарликлар замонавий жамият иктисодий хаё- 
тининг имманент томонидир.
Энг хавфлиси — иктисодий жиноятлар турларининг 
Усиш суръатлари эмас (уларни ифодаловчи ракамлар 
Канчалик ташвишга солувчи булиш идан катъи назар), 
балки давлат икдисодий тизим ининг криминаллаш ган- 
ли ги ни
ифодаловчи 
иктисодий 
ж иноятнинг 
янги 
сифатга утишидир.
Хужалик юритувчи субъектларнинг криминал ик­
тисодий хатти-харакати улар фаолиятини амалга ош и- 
риш нинг 
шартига 
айланиб 
бормокда. 
Баъзи 
мам- 
лакатларда «хуфёна иктисодиёт» деб жамият иктисодий 
Хаётининг мухим сохасини ажратишнинг мазмуни йуко- 
либ бормокда, чунки амалий нуктаи назардан бутун 
иктисодий тизим криминаллашган.
Иктисодий 
хаётнинг 
криминаллашувга 
м ой ил- 
лиги н и н г сарчашмаси шуро давлатининг парчаланиш 
даврига тугри келади. Экспертларнинг кисоб-китоби 
шуни 
курсатадики, 
80-йилларнинг 
охирига 
келиб 
хуфёна иктисодиёт сохасида бевосита ва билвосита
37


камида 15-20 м и лли он киши (халк хужалигида банд 
киш иларнинг 12—15 ф оизи) банд булган ва бу сохада 
иш лаб 
чикэрилган 
махсулот 
саноат 
ва 
киш лок 
хужалигида 
яратилган 
барча 
ял пи 
даромаднинг 

фоизини ташкил кдлган.
Ш ундай килиб. тоталитар тизимда хужалик юритиш 
сохасида банд булган мехнатга лаекдтли ахолининг 
аксарият кис ми жамият аъзоларининг к,ондирилмаган 
талабларини 
^ондириш
билан 
шугулланганлар. 
Бу 
гурухдаги 
инсонлар 
муайян 
криминал 
икдисодиёт 
гирдобига тушиб цолган. улардан бир к,исми узларининг 
бундай гаирикрнуний хатги-харакатлари учун жиноий 
жавобгарликка тортилганлар. Ш уро даврида бир неча 
бор ж иноятчиликка карши кураш борасидаги конунчи- 
ликни такомиллаш тириш га харакатлар булган. К рн ун - 
чиликдаги узгаришлар, бир катор хужалик операция 
ларини криминал муносабатлар доирасидан чик,ариш 
натижасида руйхатдан утган иктисодий жиноятчилик 
сони бирмунча камайтирилди. А м м о иктисодий хаётни 
криминаллашувдан саклаш функцияси тескари самара 
берди — криминал жараёнлар иктисодий хаётнинг аж- 
ралмас кием и були б колди.
Й иллар давомида хуфёна иктисодиёгнинг мавжудлиги 
тадбир 
корларнинг 
криминал 
иктисодий 
фаолият 
курсагувчи типинп юзага келтирди; у соликдар тулаш - 
дан буйин товлаб тадбиркорлик билан ш\тулланишга 
урганган. Бундай шароитларда \ар кандай киши учун 
эркин тадбиркорлик фаолиятини оли б бориш у ёкда 
турсин, хагто тасаввур килиш кийин иш були б колди.
«Урганган 
кунгил 
уртанса куймас» деганларидек, 
хуфёна иктисодиёт шароитида иш тутган тадбиркорлар, 
шароит узгариб. эркин фаолиягга йул очилганида хам. 
улар фаолияти крнунии деб тоиилганда \ам. уша эски 
криминал усулларга таяниб иш тугмокдалар.
Уз навбатида, хуфёна иктисодиётнинг ичида ва ён- 
атрофида юзага келган криминал инфратузилма узига


янги фаолият маконини топган. Икдисодий ислохотлар 
даврида 
юза га 
келган 
янги 
соф 
тадбиркорлик 
тузилмаларини улар узларида кабул килинган «уй и н
кридаларига» буйсундириб олмокдалар. Ш ундай килиб, 
легал «с о ф » тадбиркорлик фаолияти криминал шароитда 
ривожланишга мажбур були б крлмокда. Бундай шароит 
эса 
«...ж амиятнинг 
маънавий-ахлок,ий 
асосларини 
оширади. Жамият аъзоларининг фукдролик мавк,еини 
йук,ка ч и ка ради. А мал га оширилаётган узгаришларга 
салбий муносабат вужудга келиш и учун шароит яратади. 
Ислохртлар гоясининг узини обрусизлантиради...»1.
Икдисодии хает криминаллаш увининг муодим ом или 
булиб. шахслари хркимиятга турли йуллар билан кириб 
олган жиноят олам ининг нуфузли уз мавк,еларидан 
фойдаланиб катта даромадларга зга булаётгани хизмат 
кдлмокда. Х оки м и ят органларининг жнноятга аралашиб 
крлиши ривожланаётган жамият учун энг жилдий хавф- 
хатарлардан биридир2.
Ш ундай к;илиб, М Д Х мамлакатлари исло\отларнинг 
бош лангач боскичига криминаллашишга генетик мойил 
булган иктмсодий тизим билан кириб келдилар.
Яна бир му\им вок,еликни таъкидлаш лозим . Бозор 
муносабатларини 
шакллантириш 
хамда 
ривож- 
лантиришга к,аратилган ислохртлар даврида икдисо- 
диётнинг 
криминалашув 
хавфи 
кучайди, 
чунки бу 
даврга хос булган капиталнинг бирламчи жамгарилиши 
шароитида жамиятнинг иктисодий х;аётидаги криминал 
хрлатлар мураккаблашади ва зиддиятлар юзага келади.
Иктисод 
криминаллаш увининг 
умумий 
^олатида 
унинг энг куп «б узи лга н » мухрм сохдларини ал охр да 
ажратиш мумкин. Унда сохдларга кредит-молия, давлат 
мулкини хусусийлаштириш. инвестицияларни жойлаш -
1

Download 5,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   38




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish