A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Monitoring
. Bu bosqichda, ichki nazoratni amalga oshirishda yuqorida 
keltirilgan elementlarning to’g’ri ishlayotganligi va muqobilligi tekshiriladi va 
o’rganiladi. 
Samarali ichki nazorat xolis ishlashi uchun 5 ta elementni talab etiladi. 
Xususan, nazorat samarali tashkil etilgan va amalga oshirilgan bo’lishi shart uning 
to’g’ri ishlashi uchun; amal ichki nazorat tizimi bilan bilan uzliksiz va muvofiq 
bo’lishi ta’minlanishi kerak. Bu zaruriyatlar ichki nazoratning korxona faoliyati 

---

153 
davomida qo’yilgan maqsadlarga erishishda muhim rol o’ynashini etibordan chetta 
qoldirmaslik lozim. 
Terminologiya:
korporativ miqiyosida boshqarish va tranzaksion nazorat 
Ichki nazoratning bazi elementlari korxona miqiyosidagi nazorat deb 
yuritiladi. Korxona miqyosidagi nazorat turli xildagi jarayonlarga, tranzaksiyalrga, 
hisob-kitob schetlariga va boshqalarga ta’sir ko’rsatadi. Quyidagilar korxona 
miqyosidagi nazorat sifatida talqin etiladi. 
-
Nazorat muhitiga tegishli bo’lgan nazorat amallari 
-
Menejment boshqaruvi ustidan nazorat 
-
Tashkilotning risklarni baholash jarayoni 
-
Markazlashgan jarayonlar va nazorat, o’z ichiga taqsimlangan mehnat 
taqsimotini oladi 
-
Operatsiyalarning natijasini nazorat qilish 
-
Boshqa nazorat shakllarini nazorat qilish, masalan ichki auditning 
funksiyalari, o’zini o’zi baholash bo’limining faoliyati va audit bo’limi shular 
jumlasidandir 
-
Yil yakunlari bo’yicha hisobotlarni tayyorlash bo’limi ustidan nazorat 
-
Muhim biznes strategiyalarini belgilab beruvchi qonun-qoidalar va 
risklarni boshqarish tajribalari shular jumalasidandir
Yuqoridagilarning nega korxona miqyosidagi nazorat deyilishini quyidagi 
misol orqali ifodalaymiz. Agar korxona moliyaviy menejeri noqobil ish yuritishi 
tufayli noto’g’ri tranzaksiyalarni amalga oshirsa, bu o’z navbatida ko’plab hisob-
kitob schetlariga ta’sir ko’rsatmasdan qolmaydi. Shunung uchun ham menejerlar 
xatti- harakati ham bir vaqtning o’zida korxona miqyosida muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Boshqa tarafdan esa nazoratni amalga oshirishda shunday nazorat turlari 
mavjudki, ular faqat ba’zi transaksiyalar, jarayonlar va holatlargagina ta’sir 
ko’rsata oladi xolos. Bu turdagi nazorat shakllari tranzaksion nazorat shakllari 
sifatida talqin etiladi va ular korxona faoliyatining ba’zi bir jabhalridagina 

---

154 
kuzatilishi mumkin. Misol uchun korxona hamkor korxonadan o’z ishchisi 
sarflagan mablag’lar hisobotini ichki siyosat normalari bilan muvofiq kelish 
kelamasligiga ishonch hosil qilish va hodimning qay darajada korxona qonun-
qoidalariga bo’y so’nishini aniqlash maqsadida so’rashi mumkin. Beriladigan 
hisobot hodim xarajatlarini tasdiqlovchi hujjat sifatida qabul qilinadi, lekin by 
axborot shakli tashkilotdagi boshqa tranzaksiya va hisob-kitob schetlari haqida 
hech qanday ma’lumot bermaydi. Quyidagi misollar tranzaksion nazorat shakli 
sifatida yuritiladi: 
-
Turli majburiyatlar o’rtasidagi tafovutlar naqd pul qabul qilinishi yoki 
ularni qayd qilish jarayoniga nisbatan 
-
Sotib olish huquqi bilan bog’liq faoliyat 
-
mahsulot sotib olish uchun huquqiy tomondan to’g’ri yo’lga qo’yilgan 
tranzaksion 
-
inventarlar kabi aktivlarni saqlashni jismoniy nasorati 
-
bank hisob kitobidaga tuzatishlar va o’zgarishlar