A. I. Umirdinov, A. M. Xakimov xalqaro ommaviy huquq sud amaliyoti o‘quv-uslubiy qo‘llanma (keyslar to‘plami) toshkent – 2018

I. Xalqaro huquqqa kirish. Xalqaro huquq manbalari: Preah Vihear ibodatxonasi ishi. 1962-yil 15-iyun

(Temple of Preah Vihear, Judgement, ICJ Reports 1962, p .6).

(A.Xakimov)

Nizoning vujudga kelishi. Preah Vihear ibodatxonasi Tailand va Kamboja mamlakatlari chegarasidagi din bilan bog‘liq tarixiy yerda joylashgan bo‘lib, mazkur nizo kelib chiqqan vaqtda uning bir qismi talofat ko‘rganiga qaramay, avvaldan go‘zalligi va jozibadorligi bilan ko‘pchilikni o‘ziga maftun qilib kelgan. Mazkur ibodatxona Preah Vihear nomli balandlikda joylashgan bo‘lib, ushbu tepalik ikki davlatning chegarasini belgilovchi Dangrek tog‘ tizmasining sharqiy tomonida edi. Tailand mazkur hududining shimolida, Kambodja esa janubida joylashgan. Ushbu ishda aynan Preah Vihear ibodatxonasi va uning atrofidagi hududlari bo‘yicha nizo ko‘rib chiqiladi.
1904-yil 13-fevralda Fransiya ¹ va Siam² davlatlari o‘rtasida tuzilgan davlat chegaralari bo‘yicha shartnomada chegaralar Dangrek tog‘ tizmasidagi suv omboridan o‘tishi belgilangan bo‘lib (1-modda), davlat chegaralari chizmasini tuzish bo‘yicha ishlarni amalga oshirish Fransiya-Siam qo‘shma komissiyasiga yuklandi (3-modda). Mazkur komissiya o‘z ishini deyarli tugatayotgan paytda, 1907-yilning yanvar oyida, uning faoliyati tugatildi. Shundan so‘ng Siam hukumatining iltimosiga ko‘ra Fransiyaning tegishli qo‘mitasi tomonidan 1907-yilning kuzida xarita tuzildi. 1908-yilda xarita Parijda bosib chiqarildi va Siam hukumatiga yuborildi. Biroq, xaritada chegara chizig‘i va suv ombori birlashmagan edi. Preah Vihear ibodatxonasi esa, Kambodja tarafda qoldirilgan edi. 1934-1935- yillarda ham Siam tomonidan ushbu hudud bir necha marotaba mustaqil ravishda o‘rganilgan bo‘lishiga qaramay, xarita borasida hech qanday e’tirozlar bildirilmadi hamda xaritadan ochiqchasiga foydalanib kelingan.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi harakatlar. Tailand
1946-yildan keyin Fransiya hamda Kamboja tomonidan bildirilgan bir qancha qarshiliklarga qaramasdan, ibodatxonaga politsiyachilar guruhini doimiy ravishda yuborib turdi. 1953-yilda Kamboja mustaqillikka erishganidan so‘ng o‘zining qo‘riqlash guruhini ibodatxonaga yuborishga harakat qilib ko‘rdi. Ammo Tailandning politsiya xizmati qo‘shinlari u yerda bo‘lganligi sababli Kambojaning maqsadi amalga oshmay qoldi. 1954-yilda Kamboja hukumati vaziyat yomonlashishining oldini olish maqsadida ibodatxonaga qo‘shin yuborishni yanvar, mart va iyul oylarida bir necha marotaba cho‘zishga majbur bo‘ldi. Shuningdek, Tailand tomonidan qo‘shinlar olib chiqib ketilishiga erishish uchun uch marta diplomatik kelishuvlarga erishishga harakat qildi. Biroq Tailand tomonidan Kambojaning bu harakatlariga nisbatan hech qanday javob bo‘lmadi. Nihoyat, 1958-yilda Tailand va Kamboja o‘rtasida birinchi marotaba Preah Vihear ibodatxonasi bo‘yicha majlis ochiq deb e’lon qilindi. Lekin Tailand tomonidan huquqiy muammo borasidagi muzokaralar rad qilinganligi bois majlis nihoyasiga yetmay qoldi.