A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

Tumafa (tudunlar)-
biron-bir vassal hududni boshqarib soliq 
yig’im-terimini boshqaradigan amaldor. 

---

10 
Tarqat-
so’zi qadimgi turk davrida Buxoro ulusi hukmdorlari 
O’g’ul Tarqan nomiga nisbatan qo’llangan. Bu atama hokim, harbiy 
boshliq ma’nosini anglatgan. 
Tutun-
atamasi ham Farg’ona vodiysi hokimi ma’nosida Mug’ 
hujjatlarida qo’llangan. Bu lavozim boshqaruvchi ma’nosini bildirgan. 
Tudun-
atamasi Choch (Toshkent) hokimiga nisbatan qo’llangan, 
bu mug’ hujjatlarida uchraydi. Bu so’z ham ma’muriy boshliq 
ma’nosini bildirgan.
Ixshid-
xoqonlikning farg’onadagi noibi. 
Ixshid-
xoqonlikning sug’ddagi noibi. 
Malikshoh-
xoqonlikning toxaristonning ishonchli vakili. 
Xorazmshoh-
Xorazmdagi xoqonlikning noibi. 
Ixrid-
Shahrisabzdagi xoqonlikning ishonchli vakili. 
Xudod
-xoqonlikning buxorodagi noibi. 
Afshin-
xoqonlikning ustrushonadagi noibi.
 
Budun-
xoqonlikning chochdagi noibi.
 
Dabusshoh-
Dabusiyadagi xoqonlikning noibi.
 
Dehqon-
xoqonlikning eloqdagi noibi. 
Tarxan-
Sug’ddagi xoqonlikning noibi 
 
Turk xoqonligining harbiy san’ati. 
Turk xoqonligi armiyasining asosiy qismini otliq askarlar tashkil 
etgan, lekin uning tarkibida piyodalar ham bo’lgan. Jangchilar 
parchinlar qoplangan jang liboslari, sovutlar kiyishgan, qalqon, uzun va 
ingichka nayza, jangovar bolta va kamon bilan qurollanishgan. 
Chopuvchi qurolning yangi turi-qilich va dudama, uzun hamda og’ir 
qilich-tanlash paydo bo’lgan. Jangchilarga kiydirilgan choponning 
yoqalari yuqorida bo’lib engakka tegib turadi. Choponning uzunligi to 
boldirgacha yetadi. Tugmalari o’ng tomonda bo’lib, qadalganda 
choponning chap tomoni ustiga chiqadi.
1
Har bir otliq jangchi ixtiyorida kamida ikki yoki uchta ot bo’lgan, 
bu charchagan otlarni yangisiga almashtirish imkonini bergan. Ot ham 
zirhli abzal bilan himoyalangan. Turk armiyasi turli bo’linmalar o’nlik, 
yuzlik, minglik, o’n minglik-tumanlardan tashkil topgan. Tumanlarning 
1
Гумилев.Л. Қадимги Турклар. -T.: “Фан”, 2007. -Б.76. 

---

11 
ot dumi bog’langan, tepasida zarhal bo’ri boshi yoxud boshqa hayvon 
tasviri qo’yilgan uzun tayoqdan iborat o’z nishoni bo’lgan. 
Turk jangchilari yengilmas kuch hisoblangan. Armiyada qattiq 
intizom o’rnatilgan. Jangovar harakatlar chog’ida ko’pincha 
qo’qqisdan hujum qilish hollari ko’p uchragan. Hujum, odatda tunda 
yoxud erta tongda, yov uyquga yotgan vaqtda amalga oshirilgan.
1
Turk 
otliq qo’shinlarining yuksak harakatchanligini e’tirof etgan mualliflar 
qayd qilishlaricha, “qarshilikka duch kelgach, ular tevarak-atrofga 
tarqalib ketishadi, ammo shunday tezlik bilan ortga qaytishadi va yana 
olg’a yelib, takroran tarqalishadi. Dushman ustiga ot qo’yib, 
orqalaridagi sadoqdan o’qlar olib, zudlik bilan kamondan o’qqa 
tutganlar. Soxta chekinish kabi taktik usuldan foydanishgan. 
Himoyalanish chog’ida aylana bo’lib mudofaa qilish usulini 
qo’llashgan yoxud o’z o’tovlari orqasiga yashirinishgan”. 
Turklar zamonida jangning taqdirini otliq kamonchilar hal etardi, 
zirhli chavandozlar paydo bo’lishi ularni deyarli yo’qqa chiqardi. Qo’l 
jangida, agar dushman yengil qurollangan bo’lsa, turklar qurollangan 
otliqlari katta imkoniyatlarga ega bo’lar edi. Biroq ochiq jangda 
g’aroyib hunarlar ko’rsatadigan turk qo’shini, qamal qilishga mutlaqo 
vahshiy edilar, chunki bu holatda zirhli uchqur otliq jangchi kerak 
bo’lmasdi. 
Shahar 
qal’alari, 
kanddevorlar 
turk 
saltanati 
kengaytirishdagi asosiy to’g’anoq bo’ldi.
2
Kultegin 
yodnomasida 
yozilishicha olib borilgan janglar taqdirini og’ir qurollangan 
chavandozlarning yoyilishib, yopasiga qilingan hujumi hal etgan. 
Suvoriylar orasidagi masofa shu qadar sezilarli bo’lganki, amalda har 
bir jangchi o’z holiga tashlab qo’yilgan. Demak, jangning 
muvaffaqiyatli bo’lishi har bir jangchining shaxsiy tayyorgarligiga 
bog’liq bo’lgan. 
Yakkama-yakka olishuv jangning muhim qismi bo’lgan. Agarda 
bahodirlar soni doimo ozligini e’tiborga olsak, mana shunday taktik 
usul bilan o’nta oddiy jangchidan ko’ra bitta bahodirni o’ldirishning 
ahamiyati naqadar katta bo’lganligi tushunarli bo’ladi. Bahodirlar 
qo’shinining zarbdor qismi bo’lib ularning o’limi odatda qo’shin 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -
Б.166. 
2
Гумилев.Л. Қадимги Турклар. -T.: “Фан”, 2007. -Б.78-79. 

---

12 
orasida sarosimalik tug’dirib, mag’lubiyatga olib kelgan. Biroq jang 
qilishning bunday sodda usullaridan boshqa, manyovir qilish-
yonboshdan aylanib o’tish usuli ham bo’lgan.
1
Turk sarkardalari raqibni g’aflatda qoldirish usulidan keng 
foydalanganlar. Urush shafqatsiz suratda olib borilgan, ayol va 
bolalarga ham rahm qilinmagan. Ularni yoki qul qilishgan yoxud 
o’ldirishgan. Odatda, rivojlanishning ilk bosqichda bo’lgan xalqlarda 
qabilalararo urushlarda ayollar daxlsiz sanalgan.