A. D. Kayumov gruntshunoslik

 
Gruntlarning ko‘pchishi. Dispers gruntlarining suv yoki eritmalarni o„zaro 
ta‟siri  jarayonida  hajmini  kengaytirishi ko„pchish deb  tushuniladi.  Uning qiymati 
gruntlarning  ko„pchish  qiymatini  aniqlash  imkonini  beruvchi  asbobda  (3.4-rasm) 
aniqlanadi.  Bu  xossa  bog„langan  gruntlarning  nozik  dispers  qismining  gidrofil 
tasnifi  va  ularning  katta  solishtirma  yuzasi  bilan  bog„liq.  U  asosan  gruntda  bo„sh 
bog„langan suvning hosil bo„lishi bilan yuzaga keladi.  
 
3.4-rasm. Gruntning ko‘pchishini aniqlovchi asbob. 

---

98
 
 
 
Gilli  gruntlarda  ko„pchish  bog„langan  suvlarning  gilli  minerallar 
gidratatsiyasi va nozik dispers organogen va organo-mineral qismi gidrotatsiyasida 
hosil  bo„luvchi  solvat  qobig„ini  buzuvchi  harakati  natijasida  yuzaga  keladi. 
Buzuvchi  harakatga  strukturali  bog„lanishni  keltirib  chiqaruvchi  tortish  kuchlari 
qarshi turadi. Agar tortish kuchi bog„langan suvning qobig„ini buzuvchi bosimga 
teng yoki undan katta bo„lsa ko„pchish hosil bo„lmaydi. Agar strukturali bog„lanish 
buzuvchi  bosimga  nisbatan  kichik  bo„lsa,  unda  gruntli  tizim  zarralar  orasidagi 
masofani  uzaytirish  yo„li  bilan  muvozanat  holatiga  o„tishga  harakat  qiladi.  Bu 
holatda  gruntlarning  ko„pchishi  sodir  bo„ladi.  Bunda  gruntli  tizimda  ko‘pchish 
bosimi  deb  ataluvchi  ma‟lum  bosim  rivojlanadi.  Uni  tashqi  kuch  yordamida 
payqash va o„lchash mumkin. Bu bosim, gidratatsiya jarayonida, gruntning hajmi 
kengayishi kuzatilmaydigan chegaradagi yukka teng bo„ladi. 
 
Gruntlarning ko„pchish tavsifi bir qancha ko„rsatkichlar bilan tavsiflanadi: 1) 
grunt  namunasining  yonga  kengayish  bo„lmaganda  hajmi  yoki  balandligini 
nisbatan  o„zgarishi  bilan  aniqlanadigan  va  foizda  yoki  birlik  ulushida 
ifodalanadigan  ko„pchish  deformatsiyasi  (R
K
);  u  gruntlarning  erkin  ko„pchishida 
yoki  yuk  ostida  ko„pchishida  aniqlanadi;  2)  foizda  belgilanadigan,  suyuqlikning 
yutilish jarayoni to„xtaydigan gruntning holatiga mos keluvchi ko„pchish namligi 
(W
K
);  3)  MPa  da  belgilanadigan,  gruntlar  erkin  ko„pchishining  hajmiy 
deformatsiyasi  va  ko„pchish  bosimi  mumkin  bo„lmaganda  rivojlanadigan 
ko„pchish  bosimi  (R
K
).  Gruntlar  asosan  nisbiy  erkin  ko„pchish  deformatsiyasi  va 
ko„pchish bosimining me‟yoriy miqdori bo„yicha quyidagi turlarga bo„linadi (3.6- 
jadval). 
3.6-jadval