A. D. Kayumov gruntshunoslik

3.5-rasm. Har xil mineral tarkibli gilning ko‘pchish deformatsiyasini undagi 
gil fraksiyalari miqdoriga bog‘liqligi: 1 – bentonit; 2 – bentonit va illit; 3 – 
kaolinit va bentonit; 4 – illit va bentonit; 5 – illit; 6 – illit va kaolinit; 7 – kaolinit. 
 

---

100
 
 
Gruntlarning  ko„pchishi  almashinuv  kationi  tarkibiga  bog„liq  holda  juda 
kuchli  o„zgaradi,  shuningdek  ularning  ta‟siri  hajmiy  sig„im  oshishi  bilan  oshadi. 
Yutuvchi  kompleksi  ko„pincha  ikki-  va  uch  valentli  kationlar  bilan  to„yingan 
gruntlar chegaralangan ko„pchish qiymatiga ega bo„ladi. Almashinuv kompleksida 
ko„p  miqdorda  bitta  valentli  kationlari  bo„lgan  og„ir  gillar  eng  katta  ko„pchish 
qiymatiga ega bo„ladilar.  
 
Namlikni davriy o„zgarib turishi gruntlarning ko„pchishiga katta ta‟sir qiladi. 
Gilli  namunalarni  sikilli  namlash  va  quritishda  quritish-namlashning  har  bir 
keyingi siklida strukturali bog„liqlikning bo„shashi natijasida ko„pchish darajasi va 
ko„pchish  bosimi  oshadi.  Masalan,  tabiiy  namlikda  ko„pchish  darajasi  xvalin 
glinasi  namunasida  1  dan  8  %  gacha  o„zgargan,  ko„p  marotaba  quritish-namlash 
natija-sida,  avvalgi  boshlang„ich  namlikda  u  7,5-16%  ga  oshdi.  Tabiiy  namlikda 
tadqiqot  o„tkazilgan  namunada  ko„pchish  bosimi  0,5  MPa  dan  oshmagan.  Usha 
gruntda sikilli quritish-namlashdan so„ng u 1,0 MPa va undan katta miqdorga 
oshgan (Rogatkina). 
 
Ko„pchishning  qiymati  strukturali  bog„lanish  tavsifiga  bog„liq  bo„ladi:  eng 
ko„p  ko„pchish  koagulyatsion  tutash  joyli  turdagi  gruntlar  uchun  tavsifli  (3.6-
rasm). Gruntlarning tabiiy strukturasi buzilishi ko„pchish oshishiga yordam beradi. 
U aralash va fazoli kontaktli turdagi gruntlarda juda tez oshadi.  
 
 
        а                                       b                                       v