A. D. Kayumov gruntshunoslik

1.6. Gruntlarning tirik komponentlari 
 
Tuproq  va  tog„  jinslarida  yashovchi  organizmlar  gruntlarning  tirik 
komponentlarini tashkil qiladi.  
Gruntlarning  tirik  komponentlari  makro-  va  mikroorganizmlardan  iborat 
bo„ladi. 
Makroorganizmlar  tuproqda  va  tuproq  osti  qatlamida  yashaydilar.  Ularning 
gruntlar tarkibi, tuzilishi va xossalariga ta‟siri chegarasini yer yuzasidan bir necha 
metrda  ham  ko„rish  mumkin.  Bu  ta‟sir  juda  sezilarli  bo„lishi  mumkin.  Ta‟sir 
to„g„risida  tushuncha  bo„lishi  uchun  juda  katta  miqdordagi  o„simliklar  o„zining 
ildizlari  bilan  tog„  jinsining  tuproqli  va  tuproq  osti  qatlamiga  kirib  borishi, 
umurtqasiz  jonzotlar  1  ga  da  12  mln  dan  2  mld  gacha  bo„lishini,  ma‟lum  bir 
sharoitlarda  bunday  umurtqalilardan  yumronqoziq,  yer  o„yar,  chichqon  va 
boshqalarning  faoliyati  juda  jadal  bo„lishini  eslash  kifoya.  Ko„pincha,  yengil 
yuviladigan lyessli tog„ yonbag„rilarida, yumronqoziqlarning kovlagan yo„llari jar 
hosil  bo„lishining  boshlanishiga  sabab  bo„lishi  mumkin.  Tog„  jinslarida  va  uni 
tashkil  qiluvchi  tuproqlarda  yashovchi  jonzotlar  va  o„simlik  ildizlari,  ularni 
organik  modda  bilan  boyitib  va  tuzilishini  o„zgartirib,  o„zlari  yashaydigan 
qatlamning  muhandis  geologik  xossalarini  tubdan  o„zgartiradi.  Tuproqlarning 
muhandis geologik xususiyatini  baholash,  faqat ularga  makroorganizmlar  ta‟sirini 
bilgan taqdirdagina bo„lishi mumkin. Shu bilan birgalikda makroorganizmlarning 

---

59
 
 
tog„  jinslariga  ta‟siri  mikroorganizmlarning  ta‟siriga  nisbatan  solishtirib 
bo„lmaydigan darajada kamligini ta‟kidlash kerak.  
V.I.Vernadskiy  va  boshqa  tadqiqotchilar  o„z  ishlari  bilan  yerning 
rivojlanishini har xil bosqichlardagi biokimyo jarayonlarida mikroorganizmlarning 
ahamiyati  kattaligini  ko„rsatganlar.  Ma‟lumki  mikroorganizmlar  yer  hosil 
bo„lgandan so„ng 1 mlrd yil keyin faol hayot kechira boshlaganlar (Zaverzin). 
Mikroorganizmlar  –  faqat  mikroskoplar  yordamida  ko„rinadi.  Ularning 
o„lchamlari birnecha mikron yoki ularning bo„lagiga teng bo„lib, juda turli-tuman 
tirik organizmlarni birlashtiruvchi guruhlardir. 
Tuproq  va  tog„  jinslarida  yashovchi  mikroorganizmlarning  tarkibi 
favqulodda xilma xil: bular – bakteriyalar, aktinomitsetlar, griblar, suv o„simliklari, 
drojjlar,  viruslar,  mayda  fiziologik  turg„un  amyeba,  jgutikonoslar,  infuzor  va 
«protozoy faunasi» deb ataluvchi sodda organizmlardir.  
Bakteriyalarga  bakteriyalarni  o„zi,  aktinomitsetlar,  miksobakteriyalar, 
spiroxetlar,  mikoplazmalar  va  boshqalar  kiradi.  Bakteriyalarning  shakli  turli  xil 
(1.16-rasm):  shar  ko„rinishidan  (kokillar)  cho„zilgan,  ipsimon  va  spiralgacha 
bo„ladi.