A. D. Kayumov gruntshunoslik

Gruntdagi suv turlarining tasnifi 
 
Suvning darajasi 
(turi) 
Suvning turi va xili 
Bog„langan 
1.  Minerallarning  kristall  panjarasidagi  suv 
(konstitutsionli, kristalli bog„lanish) 
2.  Adsorblashgan  suv  (orolli,  molekulyar  va 
yarim molekulyar adsorblashgan) 
O„tuvchi turdagi 
(bog„langandan 
erkinga) 
1. Osmotik yutilgan suv 
2. Kapillyar suvlari (kapillyar kondensatsiyali va 
kapillyar shimilgan) 
Erkin 
1. 
Yopiq 
yirik 
g„ovakliklar 
ichidagi 
(immobillashgan) 
2. Oquvchi 
 
deb  ataladi,  shuningdek  kapillyar  va  osmotik  suvlar  o„tuvchi  turdagi  suvlar 
qatoriga kiritiladi. 
Bog„langan  suvlar  yuqorida  keltirilgan  tasnifga  asosan  tog„  jinsida 
minerallar yuzasida kimyoviy va fizik kuchlar bilan bog„lanib (energiyasi 0,1-800 
kDj/mol  bo„lgan)  turadi.  Ular  ikki  xil  turda  (6-jadval)  bo„ladilar.  Birinchi  xil 
turdagisi  har  xil  minerallarning  kristall  panjarasi  tarkibiga  kiruvchi  suvlar.  Bu 
suvlar  konstitutsionli  suvlar  deb  ataladi.  Mineralning  kristall  panjarasidagi  ionlar 
bilan bog„langan suvlar kristallizatsiyalashgan bog„langan suvlar deb ataladi. 
Grunt g„ovakliklarini to„ldiruvchi erkin suvlar qattiq zarralar bilan unchalik 
o„zaro ta‟sirda bo„lmaydi. U gravitatsiya kuchlari ta‟siri ostida bo„ladi. Bu kuchlar 
uni  harakatlantiradi.  Harakatdagi,  ya‟ni  oquvchi  bo„lgan  erkin  suvni  gravitatsiya 
suvi  deb  atash  mumkin.  Gravitatsiya  kuchlari  ostida  bo„lgan  erkin  suvlar,  yopiq 

---

44
 
 
g„ovakliklarda  bo„lgani uchun  gruntda harakatlana olmasa,  bunday  erkin  suv  im-
mobillashgan suv deb ataladi.  
Gruntning  strukturasi  va  tarkibi  sezilarli  darajada  gruntdagi  u  yoki  boshqa 
turdagi  va  xildagi  suvning  qaysi  biri  asosiyligini  bildiradi.  Shuning  uchun  yuqori 
dispers  gruntlarda  (gill  va  lyosslarda)  ko„p  miqdorda  bog„langan  suvlar,  yirik 
donali  (galechnikli  va  graviyli)  gruntlarda  esa  erkin,  asosan  gravitatsiya  suvi 
asosiysi bo„lib hisoblanadi.  
Bog„langan suvlar gilli jinslar tarkibida ko„p miqdorda bo„ladi. Zarralarning 
yuzasida,  suv  molekulasining  bo„g„lardan  adsorblashishi  (adsorbsion  suv  –  tog„ 
jinsi yoki tuproq zarrachalari orqali eritmadan so„rib olingan suv) natijasida hosil 
bo„ladigan suv qatlami mahkam bog„langan deb nomlanadi, yoki gigroskopik suv 
(W
g
) deb ham ataladi. 
Mineral  zarralar  yuzasida  adsorblashgan  suvni  qanchalar  mahkam  ushlanib 
turishini quyidagi omildan bilsa bo„ladi, ya‟ni gillarda 1 sm
2
 yuzaga bir necha o„n 
tonna  bosim  berilganda  suv  gigroskopik  namlik  miqdoricha  qolgan  (Kryukov). 
1.11-rasmda, har xil gilli minerallar va almashinuv kationlari uchun, g„ovaklikdagi 
eritmalarda har xil tuzlarning miqdori va harorat ta‟siri bo„lganda bir xil qonuniyat 
kuzatiladi: gilli gruntdagi suvning bir qismi  yengil siqib chiqariladi, bir qismi esa 
sezi-larli  qiyinchilik  bilan  chiqishi  ko„rsatilgan.  Ye.M.Sergeyv  va  S.S.Polyakov 
ma‟lumotlari  bo„yicha,  adsorblashgan  bog„langan  suvlarning  siqib  chiqarilishi 
bosim  20-50  MPa  bo„lganda  boshlanadi,  R.I.Zlochevskaya
 
va  boshqalarning 
ma‟lumotlari bo„yicha esa 10 MPa dan yuqorida kuzatiladi. 
 

---

45