A. D. Kayumov gruntshunoslik

1.12-rasm. Manfiy zaryadlangan mineral zarrasining yaqinidagi osmotik-
yutilgan suvning hosil bo‘lishi: a – kationlar; b – anionlar; s – bog„langan suv 
egallagan adsorblashgan qatlamning hududi; d-osmotik-yutilgan suv egallagan 
ikkilamchi elektrli qatlamning diffuziya qismi; e – erkin suv egallagan ikkilamchi 
elektr qatlamdan tashqari hudud; k – manfiy zaryadlangan zarralar. 
 
                                        a                             b 
 
 
1.13-rasm. Gruntdagi kapillyar suvning holati: a – kapillyar-kondensirlashgan 
suv; b – xususiy kapillyar suv; 1 – mineral; 2 – kapillyar suv; 3 – havo; 4 – 
adsorblashgan suv. 
 
Gruntning  namligi  oshgani  sari  kapillyar  g„ovakliklar  suv  bilan  to„la 
boshlaydi. Bu holatda, grunt suvlari sathi bilan birlashadimi yoki yo„qligiga qarab 
xususiy-kapillyar va osilgan suvlar hosil bo„la boshlaydi.  
Xususiy  kapillyar  suvlari  grunt  suvi  sathidan  yuqoriga  qarab  ko„tarila 
boshlanadi.  Grunt  ichida,  bo„g„lanishda,  kapillyar  suvlarining  miqdori 
kamayganda,  grunt  suvlarining  yangi  qismini  kapillyar  g„ovakliklar  hisobiga,  bir 
tomoni  bilan  suvga  tushirilgan  kapillyar  trubkada  ro„y  beradigandek,  uning 
tiklanishi kuzatiladi. 
Xususiy-kapillyar  suvlarning  harakati  kapillyarlarning  diametriga  bog„liq 
bo„ladi.  Mikrokapillyarlarda  (0,1-10  mkm)  suvning  kapillyarlardan  ko„tarilishi 
sekin  va  katta  balandlikkacha,  makrokapillyarlarda  (0,01-1  mm)  –  tez  va  uncha 
katta  bo„lmagan  masofagacha  bo„lishi  kuzatiladi.  Bu  hodisa  kapillyarlarda 
mustahkam  bog„langan  va  kapillyar  suvlarning  har  xil  nisbati  natijasida  ro„y 

---

48
 
 
berishi mumkin. Mustahkam bog„langan suvning hosil bo„lishi uni kapillyarlardan 
ko„tarilishini sekinlatsa kerak.  
Osilgan  suvlar,  ko„pincha,  qumlarda  ro„y  beradi.  Ular  bir  xil,  shuningdek 
qatlamli  qatlamlarda  yuqoridan  namlanganda  hosil  bo„ladi.  Bir  xil  tarkibli 
qatlamlarda osilgan suvlarning hosil bo„lishi, qumning granulometrik tarkibiga va 
boshlang„ich namlikka bog„liq bo„ladi. Yirik donali qumlarda osilgan suvlar hosil 
bo„lmaydi. 
Osilgan  suvlar  grunt  suvlari  sathiga  bevosita  bog„liqligi  yo„qligi  bilan 
xususiy-kapillyar  suvlardan  farq  qiladi.  Shuning  uchun  osilgan  suvlar  grunt 
suvlaridan  suv  ololmaydi.  Gruntdagi  suvning  bunday  holatini  past  tomoni  suvga 
tegib turmagan kapillyarlardagi suvning holati bilan solishtirish mumkin.  
Quruq  qumlarda  osilgan  suvlar  yuqorigi  gorizontlarda  hosil  bo„ladi:  uning 
qalinligi santimetr, ayrim hollarda detsimetrlar bilan o„lchanadi. Qatlamli qatlam-
larda osilgan suvlar granulometrik tarkibi har xil bo„lgan ikkita qatlam chegarasida 
hosil bo„ladi. Gruntda ushlanib turishi mumkin bo„lgan osilgan suvning eng ko„p 
miqdori  eng  kichik  suv  sig„imi  yoki  gruntning  suv  ushlab  turish  qobiliyati  deb 
ataladi. 
Hamma kapillyar g„ovakliklari suv bilan to„lgan gruntning namligi kapillyar 
suv  sig„imi  (W
C
)  deb  ataladi.  Kapillyar  suv  sig„imiga  teng  namlikda,  kapillyar 
suvlardan  tashqari,  mustahkam  bog„langan  suvlar  bo„lishini  esda  tutish  kerak.  U 
grunt  zarralarini  atrofini  o„rab  olgani  uchun  kapillyar  suvlarning  harakatlanishi 
uchun  kerak  bo„ladigan  g„ovaklikning  diametrini  kichraytiradi.  Kapillyar 
suvlarning ultrakapillyar  g„ovakliklarda  harakati  umuman  bo„lmaydi,  chunki  ular 
to„liq  bog„langan  suv  bilan  band  bo„ladilar.  Grunt  bo„shlig„idagi  bog„langan  va 
kapillyar  suvlarning  o„zaro  nisbati  N.A.Kachinskiy  taklif  qilgan  chizmada  (1.14-
rasm) aks etgan. 

---

49