A. D. Kayumov gruntshunoslik

3.24-rasm. Lyossimon gruntlarning suv bilan namlagandagi kompression 
egrisi R
nam
 – namuna namlanayotgan vaqtdagi yuk. 
 
Lyossimon 
gruntlar 
nisbiy 
cho„kuvchanlikdan 
tashqari 
cho„kuvchanlikning  boshlang„ich  bosimi  R
BOSH
  va  cho„kuvchanlikning 
boshlang„ich namligi W
BOSH
 bilan ham tavsiflanadi. 
 
Nisbiy  cho„kuvchanlik  miqdori  o„zgaruvchan  va  gruntning  namlagandagi 
unga  berilgan  bosimga  bog„liq  bo„ladi.  Lyossimon  gruntlarning  boshlang„ich 
cho„kuv-chanligi deb, to„liq nam shimganda, nisbiy cho„kuvchanlik qiymati 0,1 ga 
teng  bo„lgan  minimal  bosimga  aytiladi.  Lyossimon  gruntlar  uchun 
cho„kuvchanlikning  boshlang„ich  bosimining  qiymati  0,02  dan  0,2  MPa  gacha 
o„zgaradi.  Amaldagi  bosim  ostida  nisbiy  cho„kuvchanlik  0,01  ga  teng  bo„lishi 
kuzatiladigan  minimal  namlik  cho„kuvchanlikning  boshlang„ich  namligi  deb 
tushuniladi.  Bu  namlik  –  o„zgaruvchan  qiymat  bo„lib  bosimning  oshishi  bilan  u 
kamayadi. 
 
Gruntlarda  cho„kish  hodisasi  quyidagicha  kechadi.  Yuqori  g„ovaklikdagi, 
changli,  karbonatli  lyossimon  jinsga  suv  kirib  uni  yumshatadi  va  strukturali 
elementlari  tutash  joydagi  sementni  qisman  eritadi.  Natijada  ular  orasidagi 

---

144
 
 
bog„liqlik  bo„shashadi,  bu  berilgan  bosim  ostida  grunt  zarralarining  yangi 
muvozanatli  holat  olish  uchun  surilishini  yengillashtiradi.  Tashqaridan,  bu  bosim 
ostida  gruntlar  namlanganda  hajmning  o„zgarishi  sifatida  namoyon  bo„ladi. 
Shunday qilib, lyossimon gruntlarning cho„kishi ularning zichlashishini aks ettirib, 
boshlang„ich  g„ovaklikka,  namlikka  va  ta‟sir  qiluvchi  bosimga  bog„liq  bo„ladi. 
Yuqori g„ovaklikdagi va kam namlikdagi lyossimon gruntlarda, berilgan bosimda, 
cho„kish miqdori zich va namlangan gruntlarga nisbatan katta bo„ladi. Bosimning 
0,3-0,4  MPa  gacha  oshishida  u  qonuniyat  bilan  o„sadi,  ammo  1-1,5  MPa  bosim 
bilan  zichlashgan  lyossimon  gruntlar  cho„kish  qobiliyatini  yo„qotadi,  bu  hodisa 
lyossimon gruntlarda inshootlar poydevorining asosini tayyorlashda foydalaniladi.