A. D. Kayumov gruntshunoslik

 
Gruntlarning deformatsion xossalari. Gruntlarning deformatsion xossalari 
ularni  buzilishga  olib  kelmaydigan  yuk  ostida  o„zlarini  tutishlarini  tavsiflaydi. 
Gruntlarning deformatsion xossalari ko„pincha statik yuk ostida aniqlanadi, ammo 
seysmikaga qarshi qurilishda gruntlarni dinamik ta‟sirda o„zlarini qanday tutishini 
bilish  kerak.  Gruntlarning  deformatsion  xossalari  uning  hajmi  o„zgarishini 
(zichlashish,  bo„shashish)  bashoratlash  uchun  kerak  bo„ladi.  Uncha  katta 
bo„lmagan qaytar deformatsiya qiymatida, tovush tezligida kechadigan, kuchlanish 
va  deformatsiya  orasidagi  bog„liqlik  chiziqli  elastik  qonuni  (Guk)  bilan 
tavsiflanadi, u bir o„qli siqilishda quyidagi ifoda bilan ifodalanadi [2] 
                                                         


E

,                                                  (3.19) 

---

137
 
 
bu yerda σ – normal kuchlanish, Pa; E – elastiklik moduli (Yung moduli), Pa; ε – 
nisbiy chiziqli deformatsiya (bir birlikda).  
 
Agar urinma kuch ta‟sir qilsa τ – Guk qonuni quyidagi ifodadan aniqlanadi 
                                                         


G

,                                                 (3.20)  
bu yerda G – surilish moduli, Pa; γ – nisbiy burchak deformatsiyasi (bir birlikda). 
 
Agar har tomondan o„zaro teng bo„lgan R
0 
kuch ta‟sir qilsa, unda Guk 
qonuni quyidagi ko„rinishni oladi: 
                                        R
0 
= - Kε
v 
ili -ε
v 
= β
v
P
0
,                                            (3.21) 
bu  yerda  K  –  hajmiy  siqish  moduli,  Pa;  β
V
  –  hajmiy  siqilish  koeffisiyenti,  Pa
-1
; 
teskari qiymat K:β
v
=1/K; ε
V
– nisbiy hajmiy deformatsiya. (30) ifodada koeffitsiyent 
ishorasi bosim ortishida jism hajmini ko„rsatish uchun qo„yiladi. Grunt namunasini 
bir  o„qli  siqishda  elastik  deformatsiya  oralig„ida  bo„ylama  va  ko„ndalang 
o„lchamlar o„zgaradi va nisbiy bo„ylama  ε
BO„ 
va ko„ndalang  ε
KO„N 
deformatsiyalar 
quyidagi nisbat bilan bog„langan: 
                                               ε
KO„N 
= -με
BO„
,                                                   (3.22) 
bu  yerda  μ  –  ko„ndalang  kengayish  koeffitsiyenti  (Puassan  koeffitsiyenti),  bir 
birlikda.  Minus  ishorasi  (25)  ifodada  namunaning  bo„ylama  yo„nalishdagi 
o„lchamining  kamayishi  ko„ndalang  yo„nalishdagi  o„lchamini  oshishi  bilan 
kechishini bildiradi. 
 
Grunt 
massivining 
hajmi 
o„zgarishini  bashoratlash  uchun  ikkita 
ko„rsatkichni bilish kerak: deformatsiya moduli E va Puasson koeffitsiyenti μ, yoki 
surilish moduli G va hajmiy siqilish K. 
 
Guk  qonuni  o„rinli  bo„lganda  jismlarning  deformatsion  xossalari 
ko„rsatkichi quyidagi bog„liqliklar bilan aniqlanadi: 
                                        
)
3
(
3
)
2
1
(
3
E
G
EG
E
K





; 
                                          
KE
E
K
E
G
3
9
)
1
(
2





; 
                                         
)
2
1
(
3
3
9





K
G
K
KG
E
;                                     (3.23) 

---

138
 
 
                                             
K
E
K
G
E
6
3
1
2





. 
 
Bu  ifodalar  ikkita  har  qanday  ko„rsatkich  bilan  qolganlarini  aniqlash 
imkonini beradi. Gruntga bosim ta‟siri davomiyligiga qarab elastiklikning dinamik 
moduli E
ED
, elastiklikning statik moduli E
ES 
va umumiy deformatsiya moduli E
UM
 
farqlanadi. Elastiklik moduli E
ES
 bir o„qqa siqilishda kuchlanishning nisbiy qaytish 
deformatsiyasi ε
QAYT
 nisbatiga teng bo„ladi 
                                                    E
ES
=σ/ε
QAYT
,                                                (3.24) 
bu  yerda  σ  –  elastiklik  chegarasidan  oshmaydigan  kuchlanish.  Umumiy 
deformatsiya  moduli  E
UM 
bir  o„qli  siqilishda  kuchlanishning  umumiy  nisbiy 
deformatsiyaga bo„lgan ε
UM 
nisbatiga teng
 
                                              E
UM
= σ/ε
UM
.                                                       (3.25)  
 
Ma‟lumki, E
UM
< E
ES
, chunki ε
UM
>ε
QAYT
. 
 
Ideal elastik jism uchun elastiklik moduli umumiy modulga teng bo„ladi va 
kuchlanishga  bog„liq  bo„lmaydi.  Amma  ko„pchilik  gruntlar  uchun  elastiklik 
moduli  va  umumiy  deformatsiya,  o„zgaruvchan  ko„rsatkich  bo„lib,  bosimning 
miqdori  va  ta‟sir  davomiyligiga  bog„liq  hisoblanadi.  Shu  munosabat  bilan 
gruntlarning  kuch  ostida  buzilish  chizmasini  yaratishda  va  ularning  deformatsion 
ko„rsatkichlarini  aniqlashda  grunt  massivining  yuk  ostida  ishlashini  modellash-
tirish kerak.  
 
Shunday 
qilib, 
gruntlarning 
deformatsion 
xossalarini 
tavsiflovchi 
ko„rsatkichlari qiymatlari orasida quyidagi nisbat mavjud: 
                                                 E
ED
>E
ES
>E
UM
.                                                (3.26)  
 
Tashqi kuch ta‟sirida bo„lgan gruntlarning deformatsiyasini hisoblash uchun 
katta  darajada  aks  ettiruvchi  tashqi  kuch  ta‟sirini  tavsiflaydigan  deformatsion 
xossalarining  ko„rsatkich  qiymatlaridan  foydalaniladi.  Masalan,  statik  yuk 
ta‟siridagi  inshootlar  cho„kishini  hisoblash  uchun  umumiy  deformatsiya 
modulining  qiymatidan,  tez  ta‟sir  qiluvchi  dinamik  yukdan  bo„ladigan 
deformatsiyani hisoblash uchun elastiklik moduli qiymatidan foydalaniladi. 

---

139
 
 
 
Qoya  tog„  gruntlari  kuch  qo„yilgandan  so„ng  kuchlanishning  ma‟lum  bir 
qiyma-tida  elastiklik  xossasini  namoyon  qiladi,  ya‟ni  elastik  deformatsiyalanib 
Guk  qonuniga  bo„ysunadi.  Ko„pchilik  tog„  jinslarida  elastiklik  chegarasini 
buzuvchi  kuch  70-75%ga  teng  kuchlanishgacha  saqlanadi.  Bunda  ε
QAYT 
>>
 
ε
QOL
 
bo„ladi.
 
Shuning  uchun  statik  sharoitda  deformatsiya  xossasini  tavsiflash  uchun 
asosan  elastiklik  moduli  (E)  va  Puasson  (μ)  koeffitsiyentlaridan  foydalaniladi. 
Ammo  umumiy  holatda  qoya  tog„  gruntlarining  elastikligi  ularning  tarkibi  va 
tuzilishiga, tadqiqot usuliga (namunaning kuchlanish holati turiga), kuchning ta‟sir 
davomiyligiga, uning qo„yilish tezligiga va boshqalarga bog„liq bo„ladi.