A. D. Kayumov gruntshunoslik

3.17-rasm. Issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentining skelet zichligiga 
bog‘liqlik grafigi: 1 – qumli, 2 – suglinokli gruntlar uchun. 
 
mligi, zichligi va boshqa xossalari o„zaro tengligi sharti bo„yicha) nisbatan yuqori 
issiqlik  o„tkazuvchanligi  bilan  tavsiflanadi.  Chunki  dispers  gruntlarda  yuqori 
issiqlik  o„tkazuvchanlikka  ega  bo„lgan  mayda  zarralar  orasida  zich  bo„lmagan 
tutash joylari miqdori tez oshadi. Gruntlarning issiqlik o„tkazuvchanligi zichlikka 
va g„ovakligiga sezilarli darajada bog„liq bo„ladi. Gruntning  zichligi qancha kam 
bo„lsa,  zarralar  shuncha  bir  biriga  kam  zichlikda  ilashadi  va  shuncha  gruntning 
issiqlik o„tkazuvchanligi kam bo„ladi. Tajribalar yordamida, cho„kindi jinslarning 
skeletini  zichligini  15-20%ga  oshishi  issiqlik  o„tkazuvchanligini  taxminan  ikki 
marotaba  oshishini  ko„rsatadi.  Sun‟iy  zichlashtirish  ham  gruntlarning  issiqlik 
o„tkazuvchanligi  oshishiga  olib  keladi.  Keltirilgan  omillar  bilan,  xususan  yo„l 
tagida polotnoning muzlash va erish omillari tabiiy tuzilishga ega bo„lgan yonidagi 
uchastkaga nisbatan jadalroq kechishini tushuntiradi.  
 
Gruntlarning  harorat  o„tkazuvchanligi.  Gruntlarning  harorat  o„tkazuv-
chanligi  issiqlikning  yutilishi  yoki  uzatilishi  natijasida  harorat  o„zgarib  tarqalish 
tezligini tavsiflaydi. U miqdoriy jihatdan birga teng hajmiy issiqlik sig„imli issiqlik 
o„tkazuvchanlikka  teng  bo„lgan  harorat  o„tkazuvchanlik  koeffitsiyenti  (a)  bilan 
baholanadi: 
                                             
V
С
а


yoki
.                                         (3.12, а) 
С
а




---

128
 
 
Uning  qiymati  m
2
/s  (SI  tizimi),  sm
2
/s  (SGS  tizimi)  o„lchanadi.  Harorat 
o„tkazuvchanlik uncha katta bo„lmagan oraliqda, gipslarda 0,31·10
-6
 m
2
/s dan osh 
tuzida  40·10
-6
  m
2
/s  gacha  o„zgarishi  mumkin.  U  issiqlik  o„tkazuvchanligidek, 
tarkibidagi qattiq, suyuq va gazsimon omillarga, gruntlarning tekstura va struktura 
xususiyatiga, namlik va harorat holatga bog„liq bo„ladi.  
 
Gruntlarning  muzlashga  qarshiligi.  Gruntlarning  muzlashga  qarshiligi 
deganda manfiy harorat ta‟siriga qarshi tura olish qobiliyati tushuniladi. U, odatda, 
gruntlarning  ma‟lum  miqdordagi  siklli  muzlash  va  yerishidan  so„ng 
mustahkamligining o„zgarishi, shuningdek namunalarni siklli muzlashdan so„nggi 
bir o„qli siqilishga mustahkamligini quruq dastlabki namunaning mustahkamligiga 
nisbati  bilan  hisoblanadigan  muzlashga  qarshilik  koeffitsiyenti  (K
M
)  bilan 
baholanadi.  
 
Gruntlarning  elektr  o„tkazuvchanligi.  Gruntlarning  elektr  o„tkazuvchanligi 
deb gruntlarni elektr tokini o„tkazish qobiliyati tushuniladi. Bu xossasi solishtirma 
elektr o„tkazuvchanlik (σ) yoki solishtirma elektr qarshilik (ρ) bilan tavsiflanadi: 
                                                      
L
RS




1
,                                               (3.13) 
bu  yerda  R  –  grunt  namunasining  to„liq  elektr  qarshiligi,  Om;  S  –  namunaning 
ko„ndalang kesim maydoni, m
2
; L – namuna uzunligi, m. 
 
Solishtirma elektr qarshiligi miqdoriy jihatdan kubni pyerpendikulyar yuzasi 
bo„yicha o„lchangan asosi 1 m
2
 va uzunligi 1 m bo„lgan 1 m
3
 gruntning omga teng 
qarshiligidir.  Solishtirma  elektr  qarshilik,  odatda,  Om·m  da,  solishtirma  elektr 
o„tka zuvchanlik - Om
-1
·m
-1
 da o„lchanadi. 
 
Gruntlarning elektr o„tkazuvchanligi va elektr qarshiligi murakkab va kerakli 
darajada  o„zgaruvchan  tavsifdir.  Ularning  qiymatlari  omillarning  katta 
kompleksidan, gruntlarda eng muhim bo„lgan mineral tarkibi, ularning dispersligi, 
struktura-teksturali  xususiyati,  namligi,  kimyoviy  tarkibi  va  g„ovaklik  eritmasini 
konsentratsiyasi, haroratidan iborat bo„ladi. 

---

129
 
 
 
Gruntlarning  elektr  o„tkazuvchanligi,  shuningdek,  ularni  struktura-tekstura 
xususiyatlariga:  grunt  zarrasini  agregatlarga  birikishiga,  umumiy  g„ovakligiga, 
o„tkazuvchi qo„shimchalarning shakli va tarqalishiga bog„liq bo„ladi (3.18-rasm).