A. D. Kayumov gruntshunoslik

 
David  George  Price  [2]  agar  material  namunasiga  yuk  qo„yilsa  shaklini, 
shuningdek  hajmini  o„zgartirishi  mumkin.  Agar  yuk  olinsa  deformatsiya  birdan 
to„liq  yo„qoladi,  ya‟ni  u  elastik  bo„ladi.  Bu  holatda  kuchlanish  va  deformatsiya 
orasidagi  bog„liqlik  chiziqli  bo„ladi.  Agar  l  uzunlikdagi  silindrga  kuchlanish  σ 
qo„yilsa uning uzunligi dl miqdorga kamayishi mumkin. Bunda kuchlanish: 
                                                      
l
dl


 .                                                     
(3.27)
  
 
Elastik  materiallar  uchun  Guk  qonuniga  asosan  elastiklik  moduli 
kuchlanishning σ kuchlanish ε ga bog„liq bo„ladi: 
                                                          



E
.                                                   
(3.28)
 
 
E  ko„pincha  Yung  moduli  deb  ataladi.  Agar  elastik  kubga  kuchlanish 
qo„yilsa  kub  shaklini  o„zgartirib,  romb  holatini  oladi.  Bu  holatda  qattiqli  moduli 
(G) burchak dθ ni urinma kuchlanish τ ga nisbatiga teng bo„ladi: 
                                                       


d
G

.                                                   
(3.29)
 
 
Agar  elastik  tana  gidrostatik  bosim  ta‟sirida  hajmini  o„zgartirsa  modul  K 
teng bo„ladi: 
                                                  
VOL
d
d
К



.                                                    
(3.30) 
bu yerda dσ – gidrostatik o„zgarish; 
VOL
d

- hajmiy kuchlanishda bosim o„zgarishi. 

---

140
 
 
 
Agar  silindrning  Yung  moduli  E  o„qli  yuk  natijasida  qisqarsa  va  bu 
qisqarishda uzunlik qisqarishi dl, diametr uzayishi dd bo„lsa, unda ularning nisbati 
Pusson koeffitsienti bo„ladi: 
                                                           
.
dl
dd


                                                
(3.31) 
 
Dispers  gruntlar  qoya  tog„  gruntlariga  nisbatan  kamroq  elastiklikka  ega 
bo„ladi. Ularda elastiklik boshlang„ich kuchlanishda yuzaga kelib, kuchlanishning 
ortib  borishi  bilan  plastik  xossasi  oshib  boradi.  Umuman  olganda  dispers 
gruntlarning  elastiklik  moduli  bir  necha  o„n  barobar  qoya  tog„  gruntlarnikidan 
kichik, Puasson koeffitsiyenti bo„lsa aksincha yuqori.  
 
Dispers  gruntga  berilayotgan  bosim  va  uning  siqilishi  orasidagi  bog„liqlik 
bikr  (qattiq)  halqaga  joylashtirilgan  namunani  sinash  yo„li  bilan  aniqlanadi. 
Gruntlarning  bunday  sinash  usuli  kompressiya  deb  ataladi.  Shuning  uchun 
kompression  siqilishda  grunt  namunasining  diametri  o„zgarmaydi  (3.21-rasm), 
nisbiy hajmiy va vertikal deformatsiya o„zaro teng bo„ladi, ya‟ni ε
v
=ε
z
:  
                                                       
h
h
V
V



,                                                (3.32)  
bu  yerda  h  va  V  –  namunaning  boshlang„ich  balandligi  va  hajmi;  ∆h,  ∆V  –  mos 
ravishda namunaning balandligi va hajmi o„zgarishi. 
 
Gruntlar kompressiyasi faqat uning g„ovakligi o„zgarishi bilan, skelet hajmi 
o„zgarmas  bo„ladigan  jarayon  (3.22-rasm)
 
deb  qaralgani  uchun  uni  quyidagicha 
yozish qabul qilinadi: 
                            
0
0
0
0
1
)
1
(
)
1
(
)
1
(
e
e
e
h
e
V
e
V
e
V
h
V
V
h
h
p
s
p
s
s











,                  
(3.33) 
bu  yerda  e
0 
va  yer  –  mos  ravishda  boshlang„ich  va  R  yuk  ostidagi  g„ovaklik 
koeffitsiyenti; V
S
 – grunt skeleti hajmi. 

---

141