A. D. Kayumov gruntshunoslik

 
 
3.26-rasm. Bog‘langan (a) va bog‘lanmagan gruntlarning (b) surilishga 
qarshiligining normal bosimga bog‘liqligi. 
 
Bog„langan  gruntlar  (gilli,  qoya  tog„  gruntlari)  uchun  koordinata 
boshidan qandaydir masofada ordinata o„qini kesib o„tuvchi grafik shaklida, 
bog„lanmagan  gruntlar  (qumlar,  galkalar  va  boshqalar)  uchun  bu  grafik 
koordinata  boshidan  o„tuvchi  qiya  to„g„ri  chiziqni  aks  ettiruvchi  bo„ladi. 
Birinchi holatda surilish grafigi tenglamasi (Kulon tenglamasi) quyidagicha 
bo„ladi [1, 2, 3, 8, 10]: 
                                              
c
tg





,                                                  (3.39) 
Ikkinchi holat uchun 
                                                 



tg

,                                                     (3.40) 
bu  yerda 

-  gruntlarning  surilishga  qarshiligi,  MPa; 

-  surilish  yuzasidagi 
normal  kuchlanish,  MPa;  υ-  ichki  ishqalanish  burchagi;  tgυ  -  ichki  ishqalanish 
koeffitsiyenti;  s  -  bog„lanish  kuchi,  MPa.  υ  va  c  tavsiflari  gruntlarni  surilishga 
qarshilik  ko„rsatkichlari  bo„lib,  ulardan  grunt  massivini  turg„unligi  va 
mustahkamligini hisoblash uchun foydalaniladi. 
 
David  George  Price  [2]  material  fraksiyalarining  o„zaro  birikkan  joyida 
qo„shimcha  qarshilik  bo„lishi  mumkin.  Bu  holatda  Kulon  qonuni  quyidagicha 
yoziladi: 
                                              σ
τ
=c+ σ
n
(tanυ),                                                    (3.41) 

---

148
 
 
bu yerda σ
τ
-qarshilik; c-bog„lanish yoki sementlash kuchi; σ
n
-normal kuchlanish; -
ichki ishqalanish burchagi. 
 
Bu holatlarga mos ravishda geologik materialning uch xili bo„lishi mumkin: 
 
- c = 0 (bog„lanishi bo„lmagan materiallar, quruq qumga o„xshash); 
 
-  c  va  υ  bo„lgan  materiallar  (bog„langan  tuproq  va  qoya  toshlar  va  ichki 
ishqalanish burchakli); 
 
- υ = 0 (ichki ishqalanish burchagi bo„lmagan materiallar). 
 
Gruntlarning  surilishga  qarshiligi  tavsiflari  ichki  (struktura,  tekstura, 
gruntlarning moddiy tarkibi), shuningdek tashqi (bosimning o„zgarishi qiymati va 
tezligi,  drenajlash  sharoiti)  omillarga  bog„liq  bo„ladi.  Shu  sababli  gruntlar  sinov 
sharoitlari  laboratoriya  yoki  dala  poligonida  bo„lishidan  qatiy  nazar  gruntlarning 
inshootlarda  ishlashini  aks  ettirishi  kerak.  Gruntlarning  mustahkamligini 
aniqlovchi katta miqdorda hisobga olinishi kerak bo„ladigan omillar borligi uchun 
mustahkamlik tavsiflari taxminan aniqlanadi.  
 
Bog„lanmagan  gruntlarning  mustahkamlik  xossalarini  tavsiflovchi  asosiy 
ko„rsatkich  ichki  ishqalanish  burchagi  bo„lib,  u  quyidagilarga  bog„liqdir:  1) 
zarralarning  muvozanat  holatidan  chiqarishdagi  ilashish-qarshilik  (strukturasining 
qarshiligi) – υ
IK
; 2) zarralarning o„zaro surilishida bir-biriga ishqalanishi – υ
ISH
; 3) 
zarralarning kesilishga (yorilish) va maydalanishga qarshiligi – υ
KM. 
Umumiy holatda: 
                                       

=
ИК

+
ИШ

+
КМ

.                                             (3.42) 
 
Surilishga  qarshilik  ifodasi  keltirilgan  ko„rsatkichlarni  ahamiyati  har  xil 
omillarga  bog„liq  bo„ladi.  Masalan,  zarralarning  ilashishi  asosan  zarraning 
o„lchamiga  va  ularning  joylashish  zichligiga  bog„liq  bo„ladi:  zarraning  o„lchami 
qancha  katta  va  ularning  zichligi  yuqori  bo„lsa,  shuncha,  ilashish  miqdori  yuqori 
bo„ladi.  Zarralarning  o„zaro  ishqalanish  qarshiligi  mineral  tarkibiga,  zarraning 
holati va yuzasi tavsifiga bog„liq bo„ladi. Va oxiri, zarra materialining kesilishga 
qarshiligi minerallarning kristall panjarasi mustahkamligiga va kuchlanish holatiga 
bog„liq bo„ladi.  

---

149
 
 
 
Bog„lanmagan  gruntlarda  surilishga  qarshilikka  namlikning  ta‟siri  zarralar 
orasidagi ishqalanish qiymati o„zgarishi bilan, to„liq suvga to„yinganda – ularning 
kuchlanish  holatining  o„zgarishi  orqali  namoyon  bo„ladi.  Namlikning  ta‟siri 
changli  qumlar  uchun  yaqqol  sezilarli  bo„ladi.  Boshqa  holatlarda  bog„lanmagan 
gruntlar namligi ularning surilishga qarshiligiga sezilarli ta‟sir qilmaydi.