A. D. Kayumov gruntshunoslik

3.35-rasm. Har xil mashina va mexanizmlarning ishlashida tebranish 
amplitudasining vaqt davomida o‘zgarish turlari: 1 – davriy; 2 – xaotik; 3 – 
so„nuvchi; 4 – davriy bo„lmagan-uriluvchi. 
 
Elastiklik  chegarasidan  kichik  jadallikdagi  dinamik  yuk  ta‟sirida 
gruntlarning quyidagi asosiy dinamik tavsifi bo„ladi: 1) surilishda elastiklik moduli 
G;  2)  Puasson  koeffitsiyenti  μ;  3)  tebranishning  so„nish  koeffitsiyenti  yoki 
ekvivalent  tavsiflar  –  hajmiy  va  yuza  to„lqinlarning  tarqalish  tezligi  va  elastik 
to„lqinni yutilish koeffitsiyenti. 
 
Ammo,  dinamik  ta‟sir,  shuningdek  gruntlarning  strukturali  bog„liqligi 
buzilishi  va  strukturali  elementlarning  qayta  joylashishi  natijasida  qoldiq  (orqaga 
qaytmas,  elastik  emas)  hajmiy  va  surilish  deformatsiyasini  keltirib  chiqarishi 

---

159
 
 
mumkin.  Dinamik  ta‟sirda  gruntlar  mustahkamligining  o„zgarishi  va  qaytmas 
deformatsiyasiga  tasnifiy  misol:  qumlarni  tebratma  zichlashishi,  nam  shimgan 
qumlarning  quyqlashishi  (razjijenie),  lyosslarning  seysmik  cho„kishi,  surilishga 
qarshilikning  kamayishi,  charchashda  buzilish  bo„ladi.  Kuchli  dinamik  ta‟sirda 
(portlash)  gruntlarning  maydalanishi  va  ularning  surilishi,  voronka  va  uning 
qatlamlarida yoriqliklar, yuqori yoriqlikdagi hududlar hosil bo„lishi ro„y beradi.  
 
Gruntlarga  dinamik  ta‟sir  qilganda qumlarning  zichlashishi  va  lyosslarning 
cho„kishi,  yuviluvchi  to„g„onlar  va  ko„chkilarni  bo„shashishi,  qoya  tog„ 
jinslarining  charchashdan  buzilishi,  gruntlarning  maydalanishi  va  surilishi  ro„y 
beradi.  Keltirilgan  hodisalar  quyidagi  hollarda  bo„lishi  mumkin:  agar  1)  gruntda 
strukturali  bog„lanish  mustahkamligi  kamaysa;  2)  gruntga  ta‟sir  qiluvchi 
kuchlanish  inersiya  kuchi  hisobiga  oshsa;  3)  gruntga  uruvchi  va  portlatuvchi 
kuchlar ta‟siri bo„lsa.  
 
Orasi  gaz  yoki  suv  bilan  to„ldirilgan  qattiq  mineral  zarralardan  iborat 
sochiluvchan  gruntlar  tebranish  ta‟siri  bo„lganda  yopishqoq  suyuqlikni  xossasiga 
o„xshab  oqa  boshlaydi.  Sochuluvchan  gruntlarda  bunday  hodisa  ishqalanish 
koeffitsiyenti  kamayishi  bilan  tushuntiriladi.  Shu  bilan  birgalikda,  bog„lanmagan 
gruntlar,  xususan  qumlar,  tebranish  ta‟sirida  eng  katta  darajada  zichlanadi  (3.36-
rasm). Bog„lanmagan gruntlarga tebranishning ta‟siri bo„lganda ikkita holat