A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

Raqobat ustunligi
Korxonalar mintaqaviy
tizimi
Innovatsiyalar asosida
tovar ishlab chiqarish
Sotish bozori
Daromad olish
Mintaqa
rivojlanishiga
investitsiyalar va
innovatsiyalar
Mintaqa
rivojlanishiga
investitsiyalar va
innovatsiyalar
12.2-rasm. Mintaqada raqobat ustunligidan olinadigan
samara
Xulosa chiqarib, shuni ta‘kidlash kerakki, mintaqada raqobatni 
rivojlantirish foydalidir, bu esa mavjud omillarni aniqlash uchun 
mintaqaning barcha elementlarini batafsil tahlil qilishga majbur qiladi 
14.4. Mintaqaviy darajadagi ijtimoiy-iqtisodiy siyosat choralari 
bilan mintaqaning raqobatdoshligini oshirish 
Raqobatbardoshlik mazmunini ijobiy anglash ekzogen va endogen 
omillar (o‗zgaruvchilar) ni hisobga olgan holda butun iqtisodiyot darajasida 
ham, ma‘lum bir mintaqa miqyosida ham ijtimoiy-iqtisodiy siyosat 
tadbirlarini ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega.

---

377
Milliy iqtisodiyot singari, mintaqa uchun ham mintaqalarning 
raqobatbardoshligiga ta‘sir ko‗rsatadigan uchta vositani ajratish mumkin.
1. Mintaqaviy iqtisodiyotni va uning milliy va jahon iqtisodiyotidagi 
mavqeini 
mustahkamlashga, 
pirovardida 
firmalar 
va 
ularning 
mahsulotlarining raqobatdoshligini oshirishga qaratilgan umumiy chora-
tadbirlar. Ushbu turdagi choralar mamlakat va mintaqa iqtisodiyotining 
raqobatdoshligi uchun zamin yaratadi. Umumiy xarakterdagi chora-
tadbirlar orasida, birinchi navbatda, xo‗jalik yurituvchi subyektlarning 
muayyan guruhlarining kutilayotgan daromadlaridan qat‘iy nazar, biznes 
sharoitlarini shakllantirish bilan bog‗liq bo‗lgan tadbirkorlik faoliyatini 
amalga oshirishning institutsional asoslarini ajratib ko‗rsatish mumkin.
2. Ishlab chiqaruvchilarga ularning eksport faoliyatini amalga 
oshirishda to‗g‗ridan-to‗g‗ri yordam ko‗rinishidagi davlat yordamini 
(subsidiyalar, soliq imtiyozlari, hom ashyo importi bo‗yicha soliqlardan 
ozod qilish, eksport faoliyatini axborot bilan ta‘minlash) amalga oshirish. 
3. Boshqa mintaqalarda, shuningdek tashqi bozorlarda mintaqaviy 
ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlariga talabni shakllantirishga qaratilgan 
chora-tadbirlarni (ko‗rgazmalar, chet elda yoki boshqa mintaqalarda savdo 
va axborot markazlarini tashkil etish va boshqalar) amalga oshirish. 
Shu munosabat bilan shuni ta‘kidlash kerakki, mintaqaning 
raqobatbardoshligi ko‗p jihatdan uning raqobatdoshligini oshirishga 
qaratilgan chora-tadbirlar muvozanatiga bog‗liq bo‗ladi. Mintaqaning 
raqobatbardoshligi uning hududida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning 
raqobatdoshligidan kelib chiqqanligi sababli, sanoatning raqobatdoshligini 
oshirish sharoitida mintaqaning raqobatbardoshligini oshirish strategiyasini 
tanlash masalasi hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Tarmoqlarning raqobatbardoshligini oshirishga yo‗naltirilgan sa‘y-
harakatlarning samarasi farqlanishi aniq. Bundan tashqari, tegishli 
sohaning raqobatbardoshliligini oshirish bilan bog‗liq bo‗lgan mintaqaning 
raqobatbardoshligini oshirish masalalarini hal qilish oqilona bo‗lishi aniq. 
Shu munosabat bilan, raqobatbardoshlikni oshirish nuqtai nazaridan 
potentsial rentabellik va uni oshirish uchun ishlatilishi mumkin bo‗lgan 
vositalar nuqtai nazaridan sohalarni guruhlash mustaqil masaladir.
Raqobatbardoshlik 
ko‗rsatkichlarini 
nazorat 
sifatida 
ishlatish 
muammolari ularni boshqarish xavfini kamaytiradi. Keling, muammoning 
mohiyatini tushuntirishga harakat qilaylik. Aytaylik, barcha ishtirokchilar 
taklif qilingan ko‗rsatkichlar mintaqani (uning raqobatbardoshligini) 

---

378
qiyosiy baholash nuqtai nazaridan etarli deb taxmin qiladilar. Agar 
ishtirokchining farovonligi ushbu ko‗rsatkichning darajasiga yoki 
dinamikasiga bog‗liq bo‗lsa, unda uning mos ravishda o‗zgarishiga turtki 
bo‗ladi. Bundan tashqari, ishtirokchilar ushbu maqsadga eng kam xarajat 
bilan erishish yo‗llarini izlaydilar. Masalan, agar biz mehnat unumdorligi 
dinamikasini nazorat sifatida qabul qilsak, natijada mehnatni tejaydigan va 
kapitalni tejaydigan texnologiyalardan foydalanishni rag‗batlantirishi 
mumkin. Shu bilan birga, raqobatdosh ustunlik bo‗lgan sharoitda nisbatan 
arzon ishchi kuchi resurslar tanlovi amalga oshirisa, bu (hech bo‗lmaganda 
bir qator sohalarda) raqobatdoshlikning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Mintaqaning raqobatbardoshligini baholash hozirgi paytda imkonsiz 
yoki miqdorini aniqlash qiyin bo‗lgan omillarni hisobga olish zarurati bilan 
bog‗liq. Bu, ayniqsa, murakkab bo‗lgan omillar uchun to‗g‗ri keladi. 
Bularga mintaqaviy darajadagi institutsional muhitning sifati, nafaqat 
qonunlarning mazmuni, balki ularning bajarilishini ta‘minlash 
mexanizmlari ham kiradi. Ushbu vaziyatni tushunish, bir tomondan, 
raqobatbardoshlikning barcha miqdoriy baholariga va uning o‗zgarishlariga 
nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‗lishga imkon beradi va boshqa 
tomondan «hozirda miqdoriy bo‗lmagan» omillarni aniqlash usullarini 
izlashni rag‗batlantiradi. 
Iqtisodiyot tarmoqlarida raqobatbardoshlikni oshirishning ustuvor 
yo‗nalishlarini shakllantirishda quyidagi vazifalarni bajarish maqsadga 
muvofiq:

·Samarali raqobat muxitini shakllantirish hamda tarmoqlararo sanoat 
kooperatsiyasini rivojlantirish;

·Ko‗rsatiladigan xizmatlarni sifat jihatdan yaxshilash hisobiga 
raqobatbardoshlikka erishish;

·Tarmoqlarda mehnat unumdorligini oshirishda ilg‗or xorij 
tajribasidan foydalanishni yo‗lga qo‗yish;

·Iqtisodiyot 
tarmoqlarining 
rivojlanishini 
jahon 
bozori 
kon‘yunkturasiga bog‗liqligini kamaytirishning eng qulay va maqbul 
usullarini ishlab chiqish va boshqalar.
Mintaqa 
iqtisodiyoti 
raqobatbardoshligi 
milliy 
iqtisodiyotning 
raqobatbardoshligiga etarli ta‘sir ko‗rsatadi hamda tarmoqlar, korxonalar 
va tovarlar raqobatbardoshligi bilan o‗zaro bog‗langan holda amal qiladi.
Mintaqaning raqobatbardoshligi mintaqa aholisining turmush tarzi va 
farovonligini oshib borish qobiliyati bilan belgilanadi.

---

379
Mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror rivojlanib borishi 
orqali uning raqobatbardoshligi ta‘minlanadi va mamlakat milliy 
iqtisodiyotining raqobatbardosh bo‗lishiga asos bo‗lib xizmat qiladi. 
Bugungi kunda mintaqalarning raqobatbardoshligini oshirishda xorijiy 
investitsiyalarni 
hududlarga 
to‗g‗ri 
va 
mutanosib 
joylashtirish, 
hududlarning investitsion jozibadorligini takomillashtirish, mintaqalar 
innovatsion faolligini yanada mukammalashtirish kabi vazifalarni bajarish 
maqsadga muvofiqdir. 
2017-2021 yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta 
ustuvor yo‗nalishi bo‗yicha Harakatlar strategiyasini muvofiq tarkibiy 
o‗zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning 
yetakchi 
tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning 
raqobatbardoshligini oshirish yo‗nalishida korxonalarning mablag‗lari, 
O‗zTTJ, tijorat banklari krediti, xorijiy investitsiya va kreditlar hisobiga 
2017—2021 yillarda umumiy qiymati 40 milliard AQSH dollari 
miqdoridagi 649 ta investitsiya loyihasini nazarda tutuvchi tarmoq 
dasturlari amalga oshiriladi. Natijada keyingi 5 yilda sanoat mahsulotini 
ishlab chiqarish 1,5 baravar, uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 33,6 
foizdan 36 foizgacha, qayta ishlash tarmog‗i ulushi 80 foizdan 85 
foizgacha oshadi.
Harakatlar strategiyasini amalga oshirishga oid davlat dasturida 2017-
2021 yillarda aholining energiya ta‘minoti yaxshilash uchun ko‗mir qazib 
olish sohasida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish hisobiga ko‗mir 
qazib olishni yiliga 7,8 mln. tonnaga oshirish imkonini beruvchi 
investitsiyaviy loyihalarni amalga oshirish ko‗zda tutilgan.
Mamlakatimizda 
iqtisodiyot 
tarmoqlarini 
modernizatsiya 
va 
diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan sa‘y-harakatlar, 
ularning natijalari atroflicha muhokama qilinmoqda.
Milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarining raqobatbardoshligini 
oshirish 
masalasi 
hal 
etish 
bo‗yicha 
Harakatlar 
strategiyasida 
iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlaridagi 4400 dan ortiq korxonalarning 
rentabellik darajasini oshirish va moliyaviy sog‗lomlashtirish hamda ishlab 
chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini oshirish asosida ishchilar 
sonini ko‗paytirishga erishish rejalashtirilgan. Bu tadbirlar natijasida 
korxonalarning rentabellik darajasi oshadi, ishlab chiqarish quvvatlaridan 
foydalanish darajasini oshirish va ishchilar sonini ko‗paytirishga olib 
keladi.

---

380
Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik yangilash va 
sanoat tarmoqlarining raqobatdoshligini oshirish bo‗yicha kompleks chora-
tadbirlarning amalga oshirilishi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish 
hajmini 2019 yilning birinchi yarimida 2018 yilning mos davriga nisbatan 
6,9 foizga o‗sishini ta‘minladi. Yuqori qo‗shilgan qiymatga ega bo‗lgan 
mahsulotlarni ishlab chiqarishga yo‗naltirilgan sanoat tarmoqlarida 
dinamik rivojlanish ta‘minlandi. 2018 yilda mahalliy xomashyo resurslarini 
bosqichma-bosqich chuqur qayta ishlash va tayyor iste‘mol mahsulotlar 
nomenklaturasini kengaytirish tarmoqlari evaziga sanoat mahsulotlarining 
yuqori o‗sish sur‘atlariga erishildi.
Sanoatni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash 
loyihalari, shuningdek, 2015-2019 yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va 
ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini qisqartirish, energiya tejaydigan 
texnologiyalarni joriy etish chora-tadbirlari dasturining hayotga samarali 
tatbiq etilishi natijasida respublika YaIMga energiya sarfini 7,4 foizga, 
hamda yirik korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tannarxini esa 
o‗tgan yilga nisbatan o‗rtacha 10,6 foiz kamaytirishga erishildi. Harakatlar 
strategiyasini amalga oshirishga oid davlat dasturida 2017 yilda sanoat 
tarmoqlaridagi yirik korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning 
tannarxini o‗rtacha 8 foizga qisqartirish va raqobatdoshligini oshirishni 
nazarda tutuvchi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish belgilab 
berilgan. Shu jumladan, ma‘nan va jismonan eskirgan uskunalarni 
yangilash hamda modernizatsiya qilish, ishlab chiqarishda energiya 
samaradorligini oshirish, texnologik jarayonlarni optimallashtirishga 
alohida e‘tibor qaratiladi. Bu yo‗nalishga korxonalarning mablag‗lari va 
tijorat banklar kreditlari hisobidan 602 000,0 mln. so‗m investitsiyalar 
yo‗naltiriladi, bu esa mahalliy mahsulotlarning, birinchi navbatda, tashqi 
bozorlarda raqobatdoshligini va tarmoqlarning eksport salohiyatini 
oshirishga xizmat qiladi. Yuqoridagilar bilan bir qatorda Harakatlar 
strategiyasida iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh 
muhitni 
shakllantirish 
hamda 
mahsulot 
va 
xizmatlar 
bozorida 
monopoliyani 
bosqichma-bosqich 
kamaytirish 
bo‗yicha 
vazifalar 
belgilangan. 
Tarkibiy 
o‗zgartirishlarni 
chuqurlashtirish 
hisobiga 
iqtisodiyotning 
raqobatbardoshligini 
oshirishdaishlab 
chiqarishni 
mahalliylashtirishni rag‗batlantirish siyosatini davom ettirish hamda, eng 
avvalo, iste‘mol tovarlar va butlovchi buyumlar importining o‗rnini bosish, 
tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish Xarakat dasturining eng 

---

381
ahamiyatli 
vazifalari 
qatoridan 
o‗rin 
olgan. 
Mahsulotlar 
raqobatbardoshliligini oshirish orqali xo‗jalik yurituvchi subyektlarning 
eksport salohiyatini yuksaltirish iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan 
islohotlarning ustuvor yo‗nalishlaridan biridir.
2019 yil oxiriga qadar Navoiy kon-metallurgiya kombinatida 25 ta, 
«O‗zeltexsanoat»da 18 ta, «O‗zavtosanoat»da 7 ta, Olmaliq kon-
metallurgiya kombinatida 5 ta investitsiya loyihasi bo‗yicha yangi 
quvvatlar ishga tushiriladi.
Hozirgi kunda tashqi iqtisodiy aloqalarning son va sifat jihatidan o‗sishi 
bu jarayonlarni har tomonlama chuqur o‗rganishga yanada yuksak talablar 
qo‗ymoqda. Oxirgi yillar davomida diversifikatsiya qilish va iqtisodiyot 
sohalarini raqobatbardoshligini oshirish borasida olib borilayotgan chora-
tadbirlar natijasida jahon iqtisodiyotida inqiroz holatlari hamon saqlanib 
turgan va jahon bozoridagi narxlar darajasi pastligi respublikaning asosiy 
eksport nuqtalariga ta‘sirini kamaytirishga erishildi.