|
Kimyo sanoati
O‗zbekiston iqtisodiyotining bazaviy tarmoqlar
sirasiga kiradi va qishloq xo‗jalik ishlab chiqarishni jadallashtirish
ehtiyojlaridan kelib chiqib mineral o‗g‗itlar chiqaruvchi korxonalarni
qurish orqali tashkil topgan.
174
Respublikaning zamonaviy kimyo sanoati tarixi Shorsuv oltin gugurt
koni 1932 yilda ishga tushirilishi bilan boshlanadi.
1940 yilda kimyo sanoatining eng yirik korxonasi — Chirchiq elektr
kimyo kombinati (bugungi kunda «Maksam-Chirchiq» AJ) mahsulot bera
boshladi.
1962 yilda Farg‗ona azotli o‗g‗itlar zavodi (bugungi kunda
«Farg‗onaazot» AJ) ishga tushirildi.
1964 iylda navoiy kimyo kombinati (bugungi kunda «Navoiyazot» AJ)
mahsulot bera boshladi.
1969 yilda Olmaliq kimyo zavodi (bugungi kunda «Ammofos» AJ)
ishga tushirildi.
Hozirgi vaqtda «Maksam-Chirchiq», «Navoiyazot» va «Farg‗onaazot»
aktsiyadorlik jamiyatlar azotli o‗g‗itlar — ammiakli selitra, karbamid,
ammoniy sulfati ishlab chiqaradilar. «Ammofos», «Samarqankimyo» va
«Qo‗qon superfosfat zavodi» ochiq aktsiyadorlik jamiyatlar fosforli
o‗g‗itlar — ammofos, suprefos, oddiy ammoniyli superfosfat, ammoniy
sulfofosfat va nitrokaltsiy fosfat — ishlab chiqaradilar. Ularni hom
ashyobilan Qizilqum fosforit kombinati ta‘minlaydi. «Elektroximzavod»
QK-AJ o‗simliklarni muhofaza qilish kimyo vositalarni ishlab chiqaradi.
Kompaniya korxonalarini ishlab chiqaradigan mahsulotlar turlaridan
kelib chiqib quyidagi ishlab chiqarish majmualarga bo‗lish mumkin:
mineral o‗g‗itlar, noorganik moddalar va energetika, oltinkon va kimyo
sanoatlari uchun kimyo reagentlar ishlab chiqarish majmuasi;
organik kimyo, sun‘iy tola va polimer materiallar ishlab chiqarish
majmuasi; o‗simliklarni muhofaza qilish kimyo vositalari ishlab chiqarish
majmuasi;
kaltsiylashtirilgan soda ishlab chiqarish majmuasi.
«O‗zkimiyosanoat» AJ korxonalari 170-dan ortiq kimyo mahsulotlar
turlari ishlab chiqariladi.:
Kimyo sohasi – zamonaviy sanoatning «katalizatori» bo‗lib, har
qanday ishlab chiqarish negizida kimyoviy jarayonlar yotadi, bu sohasiz
iqtisodiyotda taraqqiyot bo‗lmaydi.
Mamlakatimizda mazkur sohada amalga oshirilayotgan islohotlar
natijasida xususan, birgina 2018 yil yakuni bilan «O‗zkimyosanoat»
korxonalarida 4,17 trln. so‗mlik tovar mahsulot ishlab chiqarildi. Sof holda
1170,77 ming tonna mineral o‗g‗itlar, shu jumladan 847,98 ming tonna
azotli o‗g‗itlar, 140,38 ming tonna fosforli o‗g‗itlar va 182,41 ming tonna
175
kaliyli o‗g‗itlar ishlab chiqarildi. Yil yakuni bilan birja savdolarida 884,66
ming tonna mineral o‗g‗itlar sotildi. Mahsulot eksportining prognozi
100%ga bajarildi. Ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish prognozi
107.6%ga yoki 260,8 mlrd. so‗mga kamaytirildi. Investitsiya dasturiga
kiritilgan loyihalarni bajarish doirasida «O‗zkimyosanoat» AJ korxonalari
tomonidan 466,9 mln.dollar hajmida investitsiyalar o‗zlashtirildi. 1242
yangi ish o‗rni yaratildi.
Mamlakatda kimyo sanoatida amalga oshirilayotgan ishlar bilan bir
qatorda tizimli muammolar mavjud. Xususan, O‗zbekiston zaminida
Mendeleev jadvalidagi barcha kimyoviy elementlar mavjud, mamlakatimiz
uglevodorodlarga boy bo‗lsa-da, kimyo sanoatimiz asosan qishloq xo‗jaligi
uchun mineral o‗g‗it ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Qurilish materiallari, farmatsevtika, tekstil, mashinasozlik kabi
tarmoqlar uchun zarur bo‗lgan murakkab polimerlar, katalizatorlar,
reagentlar va sintetik tolalar ishlab chiqarish yo‗lga qo‗yilmagan.
Buning oqibatida har yili 1,5 milliard dollarlik kimyo mahsulotlari
import qilinmoqda. Ishlab chiqarilayotgan fosfor va kaliyli mineral
o‗g‗itlar ham mavjud talabning faqat uchdan birini qoplaydi, xolos.
Murakkab mineral o‗g‗itlar ishlab chiqarish quvvatlari 60-70 foizga
eskirgani energiya resurslarining ortiqcha sarflanishi, kimyo mahsulotlari
tannarxining asossiz oshishiga olib kelmoqda.
2018 yildan boshlab, mineral o‗g‗itga talabni qondirish uchun 3,1
milliard dollarlik 17 ta investitsiya loyihasi amalga oshirila boshlandi.
Bundan tashqari, kimyo sanoati mahsulotlarini diversifikatsiya qilish
maqsadida 2025 yilgacha 4,2 milliard dollarlik yana 17 ta loyiha hayotga
tatbiq etiladi.
Shuning uchun, kimyo tarmog‗iga xorijiy investitsiya va zamonaviy
texnologiyalarni jalb qilish, mahsulot hajmi va turini ko‗paytirish, sohaning
eksport salohiyatini oshirish «O‗zkimyosanoat» aktsiyadorlik jamiyatining
muhim va ustuvor vazifasi bo‗lishi zarur.
Bugungi kunda mamlakatimizda azotli o‗g‗itlarga talab 73 foiz,
fosforli o‗g‗itlarga — 20 foiz ta‘minlanmoqda. Azotli o‗g‗it ishlab
chiqarish quvvatlarining o‗rtacha eskirish darajasi 64 foizni, fosforli o‗g‗it
bo‗yicha — 77 foizni tashkil qiladi.
Sohadagi vaziyatni yaxshilash maqsadida kelasi 5 yilda umumiy
qiymati 2,8 milliard dollar bo‗lgan 9 ta loyihani ishga tushirish
rejalashtirilgan bo‗lib, buning natijasida mineral o‗g‗it va sulfat kislotasi
176
ishlab chiqarish hajmi 2 barobar ko‗payadi. Azotli va kaliyli o‗g‗itlarga
talab to‗la qoplanadi, fosforli o‗g‗itlarga talabni qondirish darajasi bir
necha barobar oshirilishi belgilangan.
Kimyo
sanoatini
yanada
rivojlantirish,
uning
investitsiyaviy
jozibadorligini oshirish va tarmoq diversifikatsiya qilishga to‗g‗ridan-
to‗g‗ri
xorijiy
investitsiyalarni
jalb qilish hajmlarini
kengaytirish
maqsadida O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining «Kimyo sanoatini
yanada isloh qilish va uning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish chora-
tadbirlari to‗g‗risida»gi Qarori qabul qilindi.
Ayni paytda sohada tabiiy gazning bor-yo‗g‗i 14 foizi, jumladan,
kimyo tarmog‗ida 5 foizi chuqur qayta ishlanmoqda. Kremniy, kaolin va
gips xomashyosidan kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish e‘tibordan
chetda qolmoqda.
Ma‘lumotlarga ko‗ra, yurtimizda ishlab chiqarilayotgan noo‗g‗it
mahsulotlar, asosan polietilen, polipropilen, polistirolga xorijiy davlatlarda
100 milliard dollardan ortiq hajmda ehtiyoj mavjud. Bu esa biz uchun
yaxshi imkoniyat.
Shu sababli, kimyo sanoatida mahsulot turlarini diversifikatsiya qilish
uchun organik moddalar ishlab chiqarish bo‗yicha 15 ta va noorganik
moddalar bo‗yicha 8 ta loyihani amalga oshirish ko‗zda tutilmoqda.
Shu bilan birga, sohaga innovatsiyalar umuman joriy qilinmagani, ilm-
fan salohiyatidan samarali foydalanilmayotganidan dalolat beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
