A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

iqtisodiy ahamiyati va unda oqilona foydalanish muammolari 
Mineral xom-ashyo resurslari tushunchasi. 
Mineral-xomashyo 
resurslari har bir mamlakatning eng muhim boylik manbaidir. Undan 
olinayotgan mahsulotlar insonning turli ehtiyojini qondiradi. Mineral-
xomashyodan turli metallar, yoqilg‗i, qurilish materiallari, ximikatlar, 
qishloq xo‗jaligi uchun o‗g‗itlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Yer 
ostidagi mineral hosilalar qidirilmagan va baholanmagan bo‗lsa, u holda 
ular mineral xomashyo sifatida ko‗rib chiqilishi mumkin, holbuki ularni 
aniqlashga va qidirishga mehnat sarflangan. Ammo yer ostidagi bunday 
mineral xomashyo zaxiralari potentsial resurslar hisoblanadi, xolos. Ular 
yer qa‘ridan qazib olingandan keyingina haqiqiy mineral xomashyo 
hisoblanadi. Mineral xomashyo tushunchasi foydali qazilma tushunchasi 
bilan uzviy bog‗liqdir.
Foydali qazilma - ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishning hozirgi 
darajasida sanoatda foydalanish uchun yaroqli bo‗lgan yer qobig‗idagi 
tabiiy mineral moddalardir. Ular yer ostidan qazib olingandan keyin 
mineral xomashyo ko‗rinishiga ega bo‗ladi. Shunday qilib, yer qa‘ridan 
qazib olingan, xalq xo‗jaligi ahamiyatiga ega bo‗lgan foydali qazilmalar 
mineral xomashyo deyiladi. Mamlakatda muayyan muddatda qidirilgan, 
aniqlangan, baholangan hamda prognoz qilingan foydali qazilmalar esa 
mineral resurslar deb ataladi.
Mineral xom-ashyo resurslarining iqtisodiy ahamiyati. 
Foydali 
qazilmalarning tabiatdagi miqdori, foydalanishdagi maqsadiga ko‗ra 
ma‘danli va noma‘dan foydali qazilmalarga bo‗linadi. Suyuq va gazsimon 
foydali qazilmalar alohida guruhni tashkil etadi. Konlarning geologik 
o‗rganilish darajasi, geologik tuzilmalari, foydali qazilmalari tarkibi va 
xossalarini o‗rganish darajasi, tog‗ ishlari miqdori va xarakteri hamda 
ishlab chiqarish texnologiyasiga qarab, kon zaxiralari A, V, C1, C2 ya‘ni 4 
toifaga bo‗linadi. A toifaga - foydali qazilmalarning turlari va texnologik 
xossalari o‗rganilgan zaxiralari kiradi. Foydali qazilmalarning V toifadagi 
zaxiralari ruda jismlarining yotishi hollari, tabiiy turlari va sanoat navlari 
aniqlanib hisoblanadi. Bunday zaxiralar qidirib topilgan va chegaralangan 
bo‗ladi. C1 kategoriyaga kiritilgan foydali qazilmalar zaxiralari konlarning 
alohida uchastkalaridan olingan texnologik namunalarni o‗rganish asosida 

---

102
aniqlanadi, ammo rudalarning xillari, sifati va texnologik xarakteristikasi 
aniqlanmagan bo‗ladi.
Zaxiralar geologik, sanoat ahamiyatiga molik va ekspluatatsiya 
turlariga bo‗linadi. Mineral resurslarga bo‗lgan talab vaqtga qarab o‗zgarib 
turadi va u jamiyatning rivojlanish darajasiga, ishlab chiqarish 
ehtiyojlariga, shuningdek texnika taraqqiyotiga va iqtisodiy imkoniyatiga 
bog‗liq bo‗ladi.
Tabiiy mineral moddalar ularga bo‗lgan ehtiyoj va amalda ulardan 
foydalanish usullari paydo bo‗lgandagina mineral resurslarga aylanadi. 
Texnika bilan qurollanganlik darajasi qancha yuqori bo‗lsa, foydali 
qazilmalar assortimenti shunchalik ko‗p bo‗ladi va mineral xomashyoning 
ko‗plab yangi turlari sanoat ishlab chiqarishga jalb etiladi.
Masalan, sanoat ahamiyatiga ega bo‗lgan toshko‗mirdan faqat XVII asr 
oxiridan, neftdan XIX asr o‗rtalaridan, alyuminiy, magniy, xrom va nodir 
elementlar ma‘danlaridan va kaliyli tuzlardan XIX asr oxiri va XX asr 
boshlaridan, uranli ma‘danlardan esa XX asr o‗rtalaridan boshlab foydali 
qazilma sifatida foydalanib kelinmoqda.