A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

8.2.1 2 . «Matlab ut-tolibin»
«M atlab ut-tolibin» (« H aq iq at izlovchilarning maqsadi») T o jiddinning 
o ' g l i A b u i a b b o s M u h a m m a d T o lib t o m o n i d a n 1 6 6 3 /6 4 - y ili yo zib
t a m o m l a n g a n . U n d a m a s h h u r J u y b o riy x o jalard an xoja M u h a m m a d
Islom, xoja S a ’d, xoja T ojiddin H asan, xoja A b d u ra h im (1 575—1629), 
Abdixoja (1577—1607) va M u h a m m a d Yusufxoja (1595— 16 52)larning 
hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati b ay o n etilgan.
« M a t l a b u t - t o l i b i n » f a q a t b i o g r a f i k a s a r b o ‘lib q o l m a y , u n d a
m a m la k a tn in g siyosiy va ijtim oiy-iqtisodiy ahvoliga oid h a m d a Buxoro 
xonligi bilan H in d is to n o 'rta s id a m u n o sa b a tla rg a tegishli o ‘ta m u h im
m a ’l u m o t l a r m a v ju d . S h u n i n g u c h u n h a m u n d a n V .L .V y a tk in va 
P .P .Iv a n o v Ju y b o riy xojalarning yer-suvi va m o l- m u lk in i ta d q iq etishda 
asosiy m a n b a la r d a n biri sifatida foydalanishgan.
M u h a m m a d Tolib h a q id a quyidagilar m a ’lum. A sarda u c h ra g a n b a ’zi 
m a ’lu m o tla rg a q a ra g a n d a , otasi 1608-yili vafot e tg a n id a u 39 y o sh d a 
b o i g a n . S huni e ’tiborga olinadigan b o l s a , muallifning tu g ‘ilgan yili 1569- 
yil b o ‘lib chiqadi. U xoja T o jid d in H a s a n n in g ikkinchi o ‘g ‘ii b o ‘lib, 
h a m m a vaqt otasi bilan birga Buxoroda istiqom at qilgan. 1623-yili o ta - 
bola Balxga borganlar. M u h a m m a d Tolibning h a m x o ‘jaligi katta b o i g a n .
O tasidan olgan u lushidan tashqari, 1632—1633-yillari befarzand xolasining 
yer-suvi va b o sh q a m ulki h a m unga berilgan. M u lk otasi tirikligida 400 
m ing tan g ag a baholangan.
« M a tla b u t-tolibin» tarkibi a n ’anaga b in o a n m u q a d d im a , x o tim a va 
sakkiz b o b d a n iborat.
M u q a d d i m a d a a n ’anaviy fotiha va h a m d - u sa n o la rd a n keyin, m a z k u r
asarni yozishda m u a llif o ‘z oldiga q o 'y g a n vazifalar haq id a s o ‘z yuritiladi 
va asar m undarijasi keltiriladi.
A sarning eng q im m a tli m a ’lu m o tla r mavjud qism i — u ning IV —VIII 
boblaridir.
T o ‘r t i n c h i b o b d a x o j a S a ’d n i n g k a r o m a t l a r i , m o l - m u l k i va 
xizm atkorlari, XVI asrning 80-yillarida mavjud siyosiy vaziyat haq id a 
m u h i m m a ’lu m o tla r keltiriladi. A ytishlaricha, xoja S a ’d n in g Buxoro, 
M iyonqol, S a m a rq a n d , Savron, Turkiston, Axsikat, Nasaf, Hisor, Term iz, 
Q u b o d iy o n , Balx, Badaxshon, H irot, Marv, M u r g ‘ob, M e h n a , M a sh h a d , 
C h o r j o ‘y va A n d x u d vilovatlarida katta m o l-m u lk i, yer-suvi, k o ’p sonli 
m o l - q o ‘ylari, d o ‘konlari, h a m m o m la r i, sardobalari va qullari b o i g a n .
M asalan , hazrat e sh o n n in g tilga olingan viloyatlarda 2000 juft g o v 1 ekin 
yeri, 2500 bosh q o 'y i, 1500 oti, 12 h a m m o m i , lOta sardobasi, k o 'p la b
bozorlari, savdo d o 'k o n la ri va ustaxonalari, 100 nafar quli va b o sh q a
83

---

boyliklari bo'lgan. U n in g h a r bir viloyatda g'a lla om borlari bo'lgan. Faqat 
Buxoroyi sharifning bir o 'z id a sh u n d a y o m b o rla rd a n to 'rtta si qurilgan 
bo 'lib , ularn in g h a r birida 100 m a n n 2 g 'a lla saqlangan. Xoja S a ’d n in g
yillik d a ro m a d i 60.000 tan g ag a b a ro b a r bo'lgan. H azrat xojaning m o l- 
mulkini k o 'p sonli va turli lavozim dagi sarkor, vakil, daftard o r, sohibi 
xiroj, kerak yaroq, bakovul, qozi, d o ru g 'a , m irishkor kabi m a n s a b d o rla r 
boshqarib turganlar.
T o 'r t i n c h i b o b d a k eltirilg a n siyosiy v o q e a l a r i c h id a A b d u lla x o n
soniyning A n d ijo n va X o r a z m ustiga XVI asr 80-yillarida qilgan harbiy 
yurishlari, A bdullaxon bilan O 'z b e k sulton o'rtasidagi kelishmovchiliklar, 
S hayboniy q o 's h in la rin in g Issiqko'l viloyati ustiga qilgan harbiy yurishi 
haqidagi m a ’lu m o tla r o 't a m u h im d ir.
Y ana shu b o b d a bay o n qilingan voqealar ichida S a m a r q a n d hokim i 
Shayboniyzoda Ibodulla Sulton, Abdullaxon soniyning inisining o'ldirilishi 
sabablari haq id a aytilgan fikrlar z o ' r a h a m iy a tg a egadir. «A bdullanom a» 
muallifining so'zlariga q a ra g a n d a , Ibodulla sulto n n in g o 'lim ig a unin g
shariat q oidalarini buzganligi, y a ’ni r a m a z o n n in g birinchi kuni r o 'z a
t u tm a y , ichkilik ichganligi sabab bo'lgan. Lekin, 1586-yili Buxoro va 
S a m a r q a n d d a b o 'lib o 't g a n voqealarni c h u q u rro q tahlil etadigan bo'lsak, 
bu faqat bir b a h o n a , sababi esa t a m o m a n b o sh q a c h a bo 'lg an . M asalan, 
« M atlab u t-to lib in » d a keltirilgan m a ’lum otlarga qarag an d a, XVI asrning 
80-yillari b o sh id a Shay b o n iy sultonlar, xususan Ibodulla sulton bilan 
A b d u lla x o n o 'r t a s i d a m u n o s a b a t l a r bir q a d a r buzilib q o lg an . B unga 
A b d u lla x o n n in g 1583-yili A n d ijo n ustiga, Isfandiyor su lto n g a qarshi 
q o ' s h i n t o r t g a n i s a b a b b o 'l g a n . A s a r d a k e ltir ilg a n m a ’l u m o t l a r g a
q arag an d a, 1586-yilning 3 avgust kuni T o s h k e n t hokim i D o 's tim sulton, 
A n d ijo n h o k im i I s f a n d iy o r s u lto n va H is o r h o k im i O 'z b e k x o n , va 
S a m a r q a n d hokim i Ibodulla s u lto n n in g elchilari S a m a rq a n d g a to 'p la n ib
kengash o 'tk a z g a n la r va gapni bir yerga q o 'y ib A bdullaxon soniyga qarshi 
harbiy-siyosiy ittifoq tuzganlar. O ra d a n k o 'p vaqt o 'tm a y , Ibodulla sulton 
A b d u l l a x o n n i n g y o ' q l i g i d a n f o y d a l a n i b , S a m a r q a n d te v a r a g i d a g i
tu m a n la rn i bosdi va ta lo n -ta ro j qildi.
« M a tla b u t-to lib in » muallifi y ana quyidagilarni yozadi; « (Ib o d u lla ) 
sulton ra m a z o n oyi boshlarida qattiq ichib mast bo'lgani sab ab d an M irzo 
A b d u r a h im kcchasi m axfiy ravishda u n in g xonasiga kirdi va x a n j a r z a r b i
1 Ju fti gov - b ir ju f l h o 'k iz b ila n h a y d a b ek ila d ig a n y er, ta x m in a n s a k k iz -to 'q q iz g e k ta rg a
te n g b o 'lg a n .
: M a n n — o 'r t a a s rla rd a b ir m a n n 2 5 ,6 k ilo g ra m m g a tc n g b o 'lg a n .
84

---

b ila n uni o ‘l d i r d i . O ls h a k u n l a r i h a z r a t e s h o n (x o ja S a ’d) H is o ri 
s h o d m o n d a edilar. T u n y a r im la g a n d a d in s u y a n c h ig 'i b o ‘lm ish a m i r ul- 
u m a r o Q u lb o b o k o ‘k a lto s h (h a z ra t e s h o n n i n g h u z u rig a ) kirib keldi va 
Ibodulla s u lto n n in g o ‘ldirilganligini aytdi. B u n d a n sal avval hazrat e s h o n
o n a sin i tu s h id a k o 'r g a n va m u lo z im la rig a «Yaqin o ra d a Ib o d u lla s u lto n
b u d u n y o n i t a r k e t s a k e r a k » , d e b a y t g a n . A s a r d a k e l t i r i l g a n b u
m a ’l u m o t l a r n i d i q q a t b i l a n t a h l i l q i l i n g a n d a I b o d u l l a s u l t o n
A b d u lla x o n n in g o d a m la r i t o m o n i d a n o ‘ldirilganligi o ‘z - o ‘z id a n m a ’lu m
b o la d i.
Y ana shu b o b d a A b d u lla x o n n in g 1583-yili A ndijon ustiga, Isfandiyor 
s u lto n g a qarshi, va sal k e y in ro q X o r a z m g a q o ‘shin to rtg a n i h a q i d a
m a ’lu m o tla r bor.
A sarning b esh in ch i bobi xoja T ojiddin H a s a n n in g tu g 'ilg a n k u n id a n
to vafotigacha M o v a r o u n n a h r d a kech g an voqealar haq id a hikoya qilinadi. 
Bu yerda keltirilgan m a ’lu m o tla r orasida h o k im iy atn in g S h ay b o n iy lard an
A s h t a r x o n i y l a r s u lo la s i q o ‘liga o ‘t is h v a q ti h a q i d a g i m a ’l u m o t l a r
qim m atlidir. M a ’lum ki, b a ’zi kitoblarda va xronologiyalarga oid asarlarda, 
masalan, S.L eynpul, E .S a m b a u r kitoblarida, bu voqea hijriy 1006, m elodiy 
1598-yilda so d ir b o 'lg a n d e b qayd qilinadi. Lekin, keyinroq atroflicha 
o 'rg a n ilg a n « B a h r ul-asror», «Tarixi o lam o ro y i Abbosiy», «Silsilat us- 
salotin» asarlarida bu v o q e a hijriy 1009, m elo d iy 1601-yili so d ir b o ‘lgani 
och iq aytilgan. « M a tla b u t-to lib in » d a shu fikr a n iq va ishonarli dalillar 
bilan e ’tiro f qilingan.
Y a n a shu b o b d a A b d u llax o n soniy bilan u ning o ‘g ‘li va taxt vorisi 
A b d u lm o ‘m in su lto n o ‘rtasida b o sh lan g an ziddiyat haqidagi m a ’lu m o tla r
tarixim izning yaxshi yoritilm ag an m asalalariga aniqlik kiritishda m u h i m
a h am iy at kasb etadi. Bu jih a td a n beshinchi b o b d a keltirilgan m a ’lu m o tla r 
diqqatga sazovordir.
B u la rd a n biri — J u y b o r i y x o ja la r n in g m o l - m u l k i yil s ay in o r tib
borishidir. M asalan , xoja S a ’dnin g vorisi xoja T ojiddin H a s a n n in g m o l- 
m ulklari orasida yangilari, yangi qurilgan H a s a n o b o d q ish lo g ‘i, 50 n a fa r 
c h o r b o g 1, 20 q a t o r 1 tu y a va b o sh q a la r h a m b o ‘lgan. S h u n i h a m aytish 
kerakki, xoja Tojiddin fiqh, hadis va tarixga oid qim m atli kitoblar yig‘ishga 
h a m e ’t i b o r b e r g a n . « M a t l a b u t - t o l i b i n » d a k e l t i r i l i s h i c h a , u n i n g
k u tu b x o n a s id a 1000 jild q im m a tli q o 'l y o z m a l a r s aq lan g an . U la r n in g
ayrimlari bezakli, tilla suvi berib yozilgan k itoblar b o ‘lgan.
Ikkinchisi A b d u llax o n bilan u ning o ‘g ‘li va taxt vorisi, Balx h u k m d o r i
1 B ir q a to r d a ta x m in a n 150 n a fa r iu y a b o 'lg a n .
85

---

A b d u lm o ‘m in sulton o 'rtasid a XVI asrning 80-yillaridan boshlab kuchayib 
ketgan ziddiyatlar va Abdullaxonning vafoti xususidadir. «Matlab ut-tolibin»da 
quyidagilarni o ‘qiymiz; «Abdullaxon m a m la k a tn i 44 yil idora qildi. Otasi 
Iskan d arx o n tirikligi c h o g ‘ida 28 yil u n in g n o m id a n , otasi vafot etg a n d a n
keyin 18 yil mustaqil idora qildi. S alta n a tn in g bir uchi A ndijo n d a, bir 
uchi X o ra z m d a , u ch in ch i uchi D ashti q ip c h o q d a , t o ‘rtinchisi X uroson va 
Seistonda b o ‘lgan. Aytishlaricha, A b d u m o 'm i n x o n M u h a m m a d Boqibiy 
bilan til biriktirib, otasining ovqatiga z a h a r q o ‘shtirib bergan va xon hijriy 
1006-yili vafot etgan.
« M atlab u t-to lib in » n in g oltinchi bobi Juyboriy xojalarning y a n a bir 
n a m o y a n d a si xoja A b d u ra h im n in g hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga 
b a g ‘ishlangan. Bu b o b d a yirik x o ‘ja liklarda qul m e h n a tid a n foydalanish, 
yer egaligining ta n x o h va suyurg'ol shakllari, kerak yaroq lavozim i va 
uning vazifalari, Buxoro xonligi bilan H in d isto n o ‘rtasidagi m u n o s a b a tla r 
haq id a q im m atli m a 'l u m o t l a r keltiriladi.
K erak yaroqchi h aq id a bu asarda, m asalan, b u n d a y deyiladi: «M ulla 
M i r m u h a m m a d xoja (A b d u r a h im ) n in g xizm atkorlari ju m la s id a n edi. 
U n i n g z i m m a s i g a k e r a k y a r o q c h i l i k v azifasi y u k la tilg a n d i. U n i n g
zimmasiga xojaning xonadoni uchun kerak bo'lgan harir m atolar va boshqa 
narsalarni topib keltirish majburiyati yuklatilgandi. Bir payt hisobchilar 
mulla M i r m u h a m m a d kerak yaroqchini taftish qilganlarida unga xojaning 
sarkorligidan berilgan n a q d p u ld a n tashqari, u n in g savdogarlar va b o sh q a 
sh ah a rla rd a n 90 m in g xoniy qarz oiganligi, lekin shu haqdagi tilxatlardan 
1000 xoniy m ab lag ' tilxatlarida xoja (A b d u rah im ) ning m uhri yo'qligi 
aniqlandi. S h u n d a n keyin xoja (A bdurahim ) uni huzuriga chaqirib: «N ega 
aytilgan qarz h a q id a o ‘z vaqtida bizga m a ’lum qilm adingiz va tilxatlarni 
bizga k o 'rsatm ad in g iz?» , deb so 'ra g a n d a , m ulla M i r m u h a m m a d (xojaga) 
b u n d a y javob qilgan: «Biz sizning sohibi himmatligingizga ishongan edik». 
S h u n d a n key in xoja m u l l a H o jib e k d e v o n b e g i b ila n m u t a v a l l i y n i
chaqirtirib, m u lla M i r m u h a m m a d n i n g b a rc h a q o g 'o zlarin i y o 'q qilib 
yuborishni buyurgan». Keltirilgan p arc h a d a n kerak yaroqchining vazifalari 
va h u quqlari, o rtiq c h a izohsiz h a m k o 'rin ib turibti.
A sarning so 'n g g i, yettin ch i bobi A bdixojaning hayoti, faoliyati va 
k arom atlari b ay o n ig a b ag'ishlangan. Lekin, tad q iq o tc h i uch u n o ‘ta z a ru r 
b o 'lg a n dalil va m a ’lu m o tlar, m asalan, Buxoro xonligining A bdullaxon 
soniy vafotidan, 1598-yildan keyingi ichki ahvoli, Juyboriy xojalarning, 
m asalan, Abdixojaning bundagi o 'm i va vazifasi, Shayboniylar davlatining 
tuzilishi, xususan, devonbegi, m iroxur, otaliq, shig'o vul, yasovul, naqib, 
q o z i , b a k o v u l , q u r c h i b o s h i , d o d x o h , p a r v o n a c h i , s h a y x u l i s l o m ,
86

---

k o 'k a lto sh , kadxudoyi d a h a (d a h a b o sh i), chiroqclii, m u n s h iy va b o sh q a 
lavozim lar h a q id a , sh u n in g d e k , o 'z b e k xalqining etn ik tarkibiga kirgan 
saroy, q o ‘ng‘irot, naym an, qatag'o n, yuz, arg‘in, kenagas va boshqa qabilalar 
va ularn in g m a m la k a tn in g ijtimoiy-siyosiy h a y o tid a tu tg a n o 'r n i haq id a 
m u h im m a ’lu m o tla r keltirilgan.
A bdixojaning XVI asrning oxiri va X V I 1 a srning boshlarida Buxoro 
xonligining ichki ahvoli va u n in g m a m la k a tn in g siyosiy h ay o tid a tu tg a n
o ‘rni va mavqei haqida asarda quyidagi m a ’lu m otlarni u chratam iz. So'nggi 
S h a y b o n iy P i r m u h a m m a d S oniy (1598—1601) davrida m a m la k a tn in g
ichki ahvoli b eq a ro rlik k a yuz tutdi. S hu payt A bdixoja Buxoroni ta rk 
etib S a m a rq a n d g a bordi. U ning hokimi Ashtarxoniy Boqi M u h a m m a d n in g
o m a d i yurishib, to j-ta x tn i egallaguday bo'isa, ikkalari davlatni birgalashib 
boshqarishga ah d qildilar. «M atlab ut-tolibin»da Boqi M u h a m m a d x o n n in g
m a n a bu s o 'zlari keltiriladi: «Agar biz Buxoro bilan Balxni egallashga 
muyassar bo'lsak, u n d a m am lakatni Siz, m e n va Vali M u h a m m a d o'rtasida 
u chga taq sim lay m iz...» Ertasi kuni ertalab, n o n u s h t a p a y tid a Abdixoja 
Boqi M u h a m m a d x o n g a m urojaat qildi: «Tabriklaymiz, ulug' ajdodlarim iz 
Sizga poytaxt s h a h a r B uxoroni i n ’o m qiladilar». Boqi M u h a m m a d x o n
(ichiga sig 'm ay ) su yunib ketdi va singlisini Abdixojaga xotinlikka berdi. 
A b d ix o ja h a m m a s i b o 'l i b B u x o ro d a b ir yilga y a q in is tiq o m a t qildi. 
S h u n d a n keyin A bdixojaning nufuzi ortti. M u h a m m a d Tolib bu h a q d a
m a n a bularni yozadi: « H azrat xojaning ulug'ligi va k u c h - q u d r a ti shu 
darajaga b o rib yetdiki, jin o y a t sodir etgan kishi u n in g huzuriga q o c h ib
borib, u n in g x izm atig a kirgudek bo'isa, u ja z o g a to rtilm a g a n . X ojaning 
t a ’siri b a rc h a viloyatlarda shu q a d a r kuchli ediki, biron zot u n in g so'z ini 
q a y ta rm a s edi. Kayfiyati y o 'q p aytlarda Boqi M u h a m m a d x o n n i h a m
m e n sim a s edi. A g a r xon biro r shaxsni o sto n a sid a n quvib y u b o rg u d ay
bo'isa, xoja uni o 'z him oyasiga olar edi. Xoja te z - te z xo n g a o 'z g a la r 
oldida t a n b e h b e r a r edi. O d a m la r va harbiylar faqat xojaga y o r d a m s o 'ra b
m u ro jaat q ila r edilar. Xullasi k alom , yirik m a n s a b d o rla r, aslzodalar va 
sip o h iy la r g u r u h - g u r u h b o 'lib h a z ra t xo jan in g p a n o h ig a q o c h ib o 't a
boshladilar. B a ’zi sipohiylar xojaga: «Siz bizning pushti panohim izsiz. 
Biz Sizni p o d s h o h etib saflam oqchim iz», deb m u ro ja a t qila boshladilar».
« M a tla b u t - to lib in » c h o p e tilm a g a n . U n in g q o 'l y o z m a nusxalari 
k o 'p g in a k u tu b x o n a la rd a mavjud. O 'z R FA S h arq sh u n o slik institutining 
q o 'ly o z m a la r x azinasida uning nusxalari sa q la n m o q d a .*
* U sh b u m a v z u n i y o z ish d a B. A h m e d o v a sa rid a n q is m a n fo y d a la n ild i.
87

---