A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

devoni mustavjly
(m oliya ishlari m a h k a m a s i) , 
devoni om id ul-mulk
(insho 
va elchilik idorasi), 
devoni sohib shurat
( a m ir gvardiyasi ishlari bilan 
sluig'ullanuvchi id o r a ) 1, 
devoni sohib barid
( p o c h ta ishlari m a h k a m a s i) , 
devoni mushrif
( o ‘ziga xos d a v la t xavfsizligi ido rasi), 
devon a d -d iya
(am irning yer-m ulkini bosliqaruvchi idora), 
devoni muxtasib
(shariat ishlari 
m a h k a m a s i), 
devoni vaqf
( v a q f ishlarini n a zo rat qiluvchi idora), 
devoni
1 A m i r gvardiyasi lu rk g ' u l o m l a r i d a n t a s h k il t o p g a n va d a v la tn i i d o r a q i l i s h d a k a t t a rol
o ‘yna g;m.
141

---

quzzot
(qozilik m a h k a m a s i) y o r d a m i d a b o s h q a rg a n . L e k in , d a v la tn i 
b o shqarishda tu rk am irlarining roli j u d a katta bo'ldi.
S o m o n iy la r davrida h u n a r m a n d c h ilik va savdo-sotiq rivojlandi. Buni 
Buxoro, S a m a rq a n d , Marv, Balx, G 'a z n i , H irot va T o s h k e n t kabi yirik, 
taraqqiy etgan shaharlar misolida ko'ram iz. Bu davlatning H azarx o q o n lig i, 
B ulg'or xonligi, Rus va Xitoy bilan iqtisodiy-m adaniy aloqalari b ir m u n c h a
rivoj topdi.
Bu davr ilm -fa n va m a d a n iy a tn in g o 'r t a a sr sh a ro itid a b e n ih o y a t 
rivojlangan davri hisoblanadi. Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy singari ulk an
shoirlar, Farobiy, Beruniy, Ibn S in o d e k a llo m a la r yetishib chiqdilar.
K atta yer egaligi m unosabatlarining rivojlanishi, m ahalliy yer egalari 
bilan byuro k ratik a p p a ra t, katta y e r egalari bilan ijarachi d e h q o n l a r
o'rtasidagi ziddiyatlar natijasida o 'z a ro feodal kurash va yirik yer egalarining 
ayirmachilik — ajralib chiqishga bo'lgan harakati kuchayib ketdi.
X 
asr oxirlariga kelib feodal tarqoqlik yanada kuchaydi. H am adon, Isfahon 
va R a y a a Buvahiylar, T abariston va J u rjo n d a Ziyoriylar m ustaqillikka 
erishdilar. 962-yilda S o m o n iy la rn in g G 'a z n i d a g i noibi A lp ta k in h a m
mustaqillik e ’lon qildi. Sirdaryoning o 'n g sohilidagi yerlar, shuningdek, 
C hag'oniyon va Xorazm ham Somoniylarga itoat etishdan bosh tortdilar.
M a m lak atd a yuz bergan ijtimoiy-siyosiy p arokandalikdan Q oraxoniylar 
ustalik bilan foydalandilar. U lar 996-yili Z a ra fsh o n n in g shim oliy tarafidagi 
b a r c h a y e r l a r n i , 9 9 9 - y ili esa B u x o r o n i i s h g 'o l e t i b , S o m o n i y l a r
hukm ronligiga b a rh a m berdilar.
Q o rax o n iy lar (X asrning 90-yillarida Sharqiy T u rk isto n , Yettisuv va 
T y a n s h a n n in g ja n u b iy qism ida tashkil to p g a n feodal davlatga asos solgan 
sulola) 996—999-yilIari N a s r ibn Ali (1012-yili vafot etgan) boshchiligida 
b u tu n M o v a ro u n n a h rn i egalladi. Faqat S o m o n iy la r lashkarboshisi Abu 
Ib ro h im Ismoil (M u n ta s ir) 1001 -yilgacha Q a ro x o n iy la r bilan kurashdi, 
lekin ulardan ustun kelolmadi.
N a s r ibn Alidan keyin M o v a ro u n n a h rn i Iligxon Ali ta k in ( 1034-yilning 
k u z id a vafot e tg a n ) idora qildi. 1025-yili K o s h g 'a r xoni Q o d i r x o n
( T a m g 'o c h x o n ) bilan M a h m u d G 'a z n a v i y (9 9 8 — 1030-yy.) birgalikda 
M o v a ro u n n a h r ustiga yurish boshladilar. Ali takin Buxoro va S am arq an d n i 
qoldirib c h o 'lg a chekinishga m ajbur bo'ldi. Ittifoqchilar M o v a ro u n n a h rd a
o 'z la rin in g harbiy-siyosiy mavqelarini m u s ta h k a m la y o lm a d ila r va uni 
tashlab chiqishga m a jb u r bo'ldilar.
1032-yili Xorazm hukm dori Oitintosh (1017—1032) h a m urinib ko'rdi, 
lekin lining barciia harakatlari zoye ketdi. Tarixiy m a n b a la r, m asalan , 
Abulfa/.l Bayhaqiy bergan m a ’lum ollarga q a ra g a n d a , Ali ta k in d a n keyin
142

---

t a x m i n a n 1040-yilga q a d a r u n in g o ‘g ‘illari h u k m r o n l i k qildilar. U la rd a n
keyin 1060-yilgacha A bu Is’h o q I b r o h im ibn N a s r h u k m yuritgan. U 
Q o rax o n iy la r poytaxtini 0 ‘z g a n d d a n ( F a r g 'o n a vodiysidan) S a m a rq a n d g a
k o ‘chirib olib keldi. U n in g v a fo tid a n keyin o ‘g ‘illari o 'r ta s id a taxt u c h u n
ku rash bo sh lan d i. Bu k u rash d a A bu I s ’h o q I b r o h im ibn N a s rn in g S h a m s
u l - m u l k N a s r ismli o 'g 'li g ‘olib chiqdi.
S h a m s u l-m u lk N a s r davrida (1068—1080) Q o ra x o n iy la r va Saljuqiylar 
o ‘r t a s i d a T e r m i z va Balx u c h u n k u r a s h k u c h a y d i . B u n i n g u s tig a
T a m g ‘o c h x o n Q o d i r Y u s u f va u n i n g o 'g ' i l l a r i u n g a q a r s h i k u ra s h
boshladilar va S irdaryoning shim oliy sohilidagi yerlarni h a m d a F a ig 'o n a n i 
u n d a n to rtib oldilar.
A b u I s ’h o q I b r o h i m ibn N a s r va u n i n g a v lo d i b ila n m u s u l m o n
ruho n iy lari o 'rtasid ag i z id d iy atlar S h a m s u l- m u l k n i n g taxt vorislari X idir 
va A h m a d (1081 — 1089) davrida b e n ih o y a t k u ch ay d i. Saljuqiy M alik sh o h
I 1089-yili M o v a r o u n n a h r g a q o 's h i n to r tib , B ux o ro va S a m a r q a n d n i 
z a b t etdi. Lekin, Saljuqiylar te z o r a d a sulh tuzib, M o v a r o u n n a h r d a n
c h iq ib ketishga m a jb u r b o 'ld ila r. S u lto n S a n ja r davrida (1118—1157), 
1130-yildan boshlab, Q orax o n iy lar u n g a to b e b o 'lib qoldilar. M a m la k a td a
siyosiy tarqoqlik k uchaydi — viloyat va o 'lk a la rn in g ko'pchiligi mustaqillik 
e ’lo n qildi. A n a s h u n d a y m ustaqil v ilo y atlard an biri Buxoro b o 'lib , bu 
y e rd a h o k im iy at S a d rla r (B u rh o n iy la r) d e b ataluvchi r u h o n iy la r sulolasi 
(1130—1207) q o 'lig a o 'td i.
Q o r a x o n i y l a r in q iro z g a yuz t u t g a n va M o v a r o u n n a h r ta r q o q l i k
iskanjasiga tushib qolgan pay td a, u n in g sh im oli-siiarqiy va g'a rbiy tarafida 
ikki yirik harbiy siyosiy kuch p a y d o b o 'ld i. B ulardan biri qorax ito y lar 
b o 'lib (e tn ik tarkibi a n iq la n m a g a n ) , b a ’zi m a ’lu m o tla rg a k o 'ra , u larning 
asli tungus, ayrim olim larning fikricha m o 'g 'u l edi. U lar X II asr boshlarida 
d astlab C h u g 'u c h a k , keyinchalik B o lo s o g 'u n sh ah ri bilan birga b u tu n
Y ettisuv vohasini ishg'ol qildilar. Q o ra x ito y la rn in g oliy h u k m d o ri g urxon 
d e b atalgan. Y a n a bir yirik harbiy siyosiy k u c h X o ra z m d a shakllandi. 
Ilgari Saljuqiylarga to b e b o 'lg a n X o r a z m 1127-yili m ustaqillikka erishdi.
X II 
asrn in g 30-yillari b o sh larid an q o rax ito y la rn in g M o v a ro u n n a h rg a
ta lo n c h ilik xurujlari b oshlandi. U l a r S h o s h va F a r g 'o n a bilan kifoyalanib 
q o lm a y , Z a ra fsh o n h a m d a Q a s h q a d a r y o voh alarig a h a m kirib bordilar. 
Q oraxitoylar 1138-yili S a m a rq a n d xoni Q o rax o n iy M a h m u d x o n n i ( 1 132— 
1141) t o r - m o r keltirdilar va katta o 'l p o n olib, Yettisuvga qaytib ketdiiar.
11 4 1-yili ular S a m a rq a n d g a yaqin K a ta v o n d e g a n jo y d a M a h m u d x o n va 
S u lto n S a n ja rn in g birlashgan k uchlarini t o r - m o r keltirib, S a m a r q a n d , 
s o 'n g r a Buxoroni egalladilar. Lekin, u l a r Y ettisu v d an M o v a ro u n n a h rg a
143

---

k o ‘chib o 'tm a d ila r, balki h a r y i l i o ‘lpon olib turish bilan kifoyalandilar.
X o ra z m n in g mustaqillikka erishuvi X o ra z m s h o h O tsiz (1 127—1156) 
n o m i bilan b o g l i q . U qisqa vaqt ichida S ird a ry o n in g quyi o q im id a
jo y la sh g a n J a n d s h a h r in i va M in g q is h lo q n i e g ailad i. S u l t o n S a n ja r
X o ra z m n i y a n a b o 'y su n d irish g a harakat qildi, lekin b u n g a erisha olm adi, 
El A s r l o n ( 1 1 5 6 —1 172) va S u l t o n T a k a s h ( 1 1 7 2 —1200) v a q t i d a
X o r a z m s h o h l a r davlati b i r m u n c h a m u s t a h k a m l a n d i . X o r a z m s h o h l a r
1156—1 192-yillar orasida H in d d a ry o sid a n Iro q q a c h a b o i g a n yerlarni 
b o ‘ysundirishga muvaffaq b o l d i l a r . X o r a z m s h o h M u h a m m a d (1200— 
1220) davlati h u d u d in i ju d a kengaytirdi. 1206 va 1212-yillarda Buxoro 
va S a m a rq a n d n i bosib oldi, 1210-yili esa Yettisuvda G u r x o n q o ‘shinlariga 
q aq sh atq ich zarb a berdi va bu bilan qorax ito y larn in g M o v a ro u n n a h rg a
b o i g a n d a ’volariga c h e k q o ‘ydi. A m m o , bu ulk an davlat m ark azlash - 
m a g a n va m u s ta h k a m e m a s edi. S h u n in g u c h u n h a m u m o ‘g ‘ullarning 
kuchli zarbasiga d osh berolm adi.
Q oraxoniylar davrida davlat tepasida xon ( m a n b a la r d a T o m g ‘o ch x o n ) 
tu rg an va u rasm an oliy h u k m d o r hiso b lan g an , aslida esa n o m ig ag in a 
sh u n d a y b o l i b , ijtimoiy-siyosiy h a y o td a ulus h o k im la rin in g , m a n b a la rd a
ular iligxon atalgan, tu tg a n m avqei kuchli b o i g a n . U la rd a n ayrim lari 
m u s t a q i l siy o sat y u r i t g a n l a r . F a r g ' o n a ( m a r k a z i 0 ‘z g a n d ) h a m d a
M o v a r o u n n a h r (m arkazi S a m a r q a n d ) iligxonlari sh u la r ju m la sid a n d ir. 
Q orax o n iy lar davlat tuzulm asi h aq id a m a ’lu m o t kam . Lekin vazir, sohib 
barid, mustavfiy atalm ish lavozim larning m avjud b o l i s h i g a q a ra g a n d a , 
ular davrida h a m S o m o n iy la r davlati idoralari saqlangan k o ‘rinadi.
XI asrdan boshlab 0 ‘z b e k isto n d a yerga egalik qilishning yangi shakli
— i q t o ’, to j-u taxt o ld id a k o 'r s a tg a n xizm atlari u c h u n s h a h z o d a va 
x onzodalar, a m ir va m an sa b d o rla rg a in ’o m tariqasida beriladigan yer- 
suv, taraqqiy eta boshladi.
Q o ra x ito y la r bosib o lin g a n y e rla rd a n o l p o n yig‘i'o olish ( h a r bir 
x o n a d o n d a n bir d i n o r m iq d o rid a) bilan kifoyalandilar.
M e h n a tk a s h xalqning ahvoli o g ‘ir edi. U ikki t o m o n l a m a , m ahaliiy 
yirik yer egalari va xorijlik b o sq in ch ilar zulm i ostida qoldi, m u n ta z a m
ravishda xiroj h a m d a b o sh q a soliq va ja r im a la r t o l a b turishga, davlat, 
xon va yirik yer egalarining shaxsiy qurilishlarida te k in g a ishlab berishga 
m ajb u r edilar.
Bu davrda c h e t el bosqinchilariga qarshi xalq q o ‘z g ‘olon!ari h a m
b o l d i . M asalan, 1206-yili Buxoroda va 1212-yili S a m a r q a n d d a b o l i b
o ‘tgan kosiblar q o ‘zg‘olonlari s h u la r ju m lasid an d ir.
X—XII asrlarda 0 ‘zbekistonda ilm-fan, adabivot b irm u n c h a rivoj topti,
144

---

Buxoro, S a m a r q a n d , T o s h k e n t, T e r m iz , M arv, G u r g a n j kabi s h a h a rla r 
kengaydi, rivojlandi. Bu dav rd a A bu R a y h o n B eruniy (973—1048), A bu 
Ali ibn S in o (9 8 0 —1037), Abu Bakr M u h a m m a d ibn J a ’far N arsh ax iy (X 
asr), M a h m u d K o sh g 'a riy ( ta x m in a n 1029—1038-yillar orasida tu g 'ilg an ) 
kabi zabardast olim lar, U nsuriy, A m ’oq Buxoriy, S o ‘zaniy S a m a rq a n d iy , 
N iz o m iy Aruziy S a m a rq a n d iy , Y u su f X os Xojib B olasog'uniy kabi ajoyib 
sh o irlar va ad ib la r yetishib chiqdilar. M a m la k a tim iz d a k o 'p la b masjid, 
m a d ra sa , karvonsaroylar, b ala n d m i n o r a l a r va b o sh q a m ah o b atli b in o va 
i n s h o o tla r b a rp o etildi. H a z o r a tu m a n id a g i (B u x o ro ) D eggaron masjidi, 
o ‘sh a atrofdagi Raboti m alik karvonsaroyi (XI asr), Buxorodagi masjidi 
kalon (1127-yili qurilib bitkazilgan), V o b k e n td a g i m in o r a (1198— 1199- 
yillari qurilgan), Shohi zinda va Afrosiyobdagi (S a m a rq a n d ) ayrim binolar, 
X o ra z m d a g i B o ‘ro n q a l ’a, N o ib q a l ’a va F a x rid d in Roziy m aqbarasi 
(X II asr), s h u n in g d e k , hozirgi Q ir g 'iz is to n va T u r k m a n i s t o n o 'r n i d a
qurilgan b in o va in s h o o tla r s h u la r ju m d a s id a n d ir .