A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

9.2. Memuar asarlar tavsifi
9 .2.1. «Mujmali Fasihiy»
«M ujm ali Fasihiy» («Fasihiyning (tarixlar) m ajm uasi») XV asrning 
k o ‘zga k o 'r i n g a n ta rix c h ila rid a n Fasih A h m a d X avofiyning asaridir. 
M uallifning t o ‘liq ismi Fasih A h m a d ibn Jalo lid d in M u h a m m a d b o ‘lib, 
u 1375-yili H iro td a yirik m a n s a b d o r o ilasida tu g 'ilg an , 1405— 1424- 
yillarida A louddin Ali tarxon va S h o h ru h d ev o n id a xizm at qilgan. U 
1440— 1441 -yillari S h o h r u h n in g suyukli va nufuzli xotini G a v h a rsh o d
88

---

b eg im n in g am ri bilan q a m o q q a tu sh ib qoldi. 1441-yil 2 -n o y a b rd a o z o d
q ilin g a n d a n s o 'n g faqat ilm bilan m a s h g 'u l b o 'lg a n va 1442-yili o 'z in in g
yirik-tarixiy biografik asari b o 'lm is h « M u jm ali Fasihiy» asarini vozib 
t a m o m l a g a n va S h o h ru h g a ta q d im etgan. T a rix c h in in g vafot e tg a n yili 
m a ’lu m emas.
F asih A h m a d X avofiyning m a z k u r asari k o 'p g i n a tarixiy, adabiy, 
b io g rafik , g eo g rafik a sarlar, m a s a la n , a l - M a s ’udiy , ibn al-A sir, ibn 
H alliq o n , Nisoviy, Juvayniy, R a sh id id d in , Faxriddin B anokatiy, Vassof, 
Hofizi A bru, R o b i’a Fushanjiy, Ibn Y a m in F a ry u m a d iy , S a lm o n Sovajiv 
va b o sh q a la rn in g asarlari asosida, sh u n in g d e k , m uallifning kuzatish va 
taftishlari natijasida to 'p la g a n boy daliliy m a ’lu m o t asosida yozilgan.
A sard a O d a m A to d a n to m u a llif z a m o n i g a c h a E ro n va M o v a ro - 
u n n a h r d a bo'lib o 'tg a n m u h im tarixiy voqealar, m a s h h u r olimlar, shoirlar, 
a d ib la r va b o sh q a taniqli kishilarning tarjim ai holi, s h u n in g d e k , yirik suv 
inshootlari h a m d a diqqatga s a z o v o r bin o lar, masjid, m a d ra sa , s ard o b a, 
karvonsaroy, h a m m o m va b o sh q a la rn in g qurilishi h aq id a q isqacha, lekin 
b e n ih o y a t q im m a tli daliliy m a ’lu m o tla r keltirilgan. V o q ealar yilm a-yil, 
xronologik ta rtib d a berilgan. Bu hoi asa rd a n foydalinishni b i r m u n c h a
o sonlashtiradi.
« M ujm ali Fasihiy» s o 'z b o s h i- d e b o c h a , k iris h - m u q a d d im a , x o tim a va 
ikki qism — m a q o la d a n iborat.
D e b o c h a d a tarix fanining xusiyati va uni o 'r g a n is h n in g a h a m iy a ti 
h aq id a gap b oradi, asarning n o m i va m undarijasi keltiriladi.
M u q a d d i m a d a d u n y o n i n g y a r a t i l i s h i d a n t o M u h a m m a d
p a y g 'a m b a r n in g tu g 'ilis h ig ach a b o 'lg a n dav r ichida k e c h g a n v o q e a la r 
h aq id a m a 'l u m o t beriladi.
Birinchi m aq o la d a M u h a m m a d p a y g 'a m b a rn in g tu g'ilishidan to uning 
M ak k a d a n M a d in a g a hijrat qilishi, 622-yiligacha b o 'lg an davrni o 'z ichiga 
oladi.
Ik k in c h i m a q o l a d a j u d a k a tta d a v r 6 2 2 - y ild a n to 1 442-yi!gacha 
m u s u l m o n o la m id a yuz bergan v o q e a la r bay o n etiladi.
X o tim a m axsus H irot shahariga bag'ish lan g an .
U sh b u asarni shartli ravishda u m u m i y tarixga oid deyish m u m k i n
b o ‘lsa-d a, lekin ilm u c h u n q im m a tli qismi m u a llif xotiralari asosida 
yaratilgani u c h u n uni B.A hinedov t o m o n i d a n m e m u a r a sa r atalishini 
t o ' g ’ri deb hisoblaymiz.
Fasih A h m a d Xavofiy va u ning m a z k u r asari X IX asr o 'r ta la r id a n
beri ilmiy ja m o a tc h ilik n in g d i q q a t - e ’tiborini o 'z ig a jalb qilib k e lm o q d a
va m a s h h u r sh arq sh u n o s o lim larn in g yuksak bahosiga sazovor b o 'lg a n .
89

---

«M ujm ali Fasihiy»ning m a tn i 1961 — 1963-yillari E r o n d a M a h m u d
Farrux to m o n id a n , ikkinchi m a q o la n in g ru sch a tarjimasi D .Y usupova 
to m o n i d a n T o s h k e n td a 1980-yili c h o p etilgan.