A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

8.2 .9 . «Ravzat ur-rizvon va hadiqat u l-g‘ilmon»
«Ravzat u r-rizvon va ha d iq at u l-g ‘ilm on» («Jannat bog'i va c h a n g a lz o r 
m a h ra m la ri» ) asari B a d rid d in K ashm iriy q alam ig a m a n s u b b o ‘lib, u n d a
76

---

X V I —X V II asrlarda 0 ‘z b e k isto n d a va q o 's h n i m a m la k a tla r , X u ro so n , 
S h im o liy H i n d i s t o n va K o s h g ‘a r n i n g ijtim o iy -s iy o s iy h a y o tid a k a tta
n u fu z g a ega b o i g a n J u y b o r xojalari, x u su sa n xoja M u h a m m a d Islom
(1 4 9 3 —1563), xoja S a ’d ( 1 5 3 1/3 2 — 1589) va xoja T o jid d in H a s a n (1574— 
1 646)lam ing hayoti va faoliyati h aq id a hikoya qilinadi. K itob XVII asm ing 
b irin ch i y a r m id a yozib ta m o m la n g a n .
A sar muallifining t o ‘liq ismi B a d rid d in ibn A b d u ssalo m ibn sayyid 
I b r o h im a l-H u s a y n iy al-K ashm iriydir. A sa r m u q a d d im a s id a o ‘zi keltirgan 
m a ’lum otlarga qaraganda, asli kashmirlik bo'lib, 1554-yiIi Buxoroyi sharifga 
k o ‘c h ib kelg an va xoja M u h a m m a d I s lo m n in g shaxsiy kotibi sifatida 
xizm atiga kirgan. U n in g vafotidan keyin o ‘g ‘illari xoja S a ’d va xoja Tojiddin 
H a sa n la rn in g xizm atida (uning faoliyatining b oshida) b o i g a n .
A s a r m a z m u n i , uslubi va u n d a tu r l i m a v z u b o ‘y ic h a t o 'p l a n g a n
m a ’lu m o tla rd a n k o ‘rinishicha, Badriddin K ashm iriy keng m a ’lumotli, tarix, 
s h e ’riyat, in sho ilmlarini c h u q u r egallagan kishi b o i g a n . U «Ravzat ar- 
rizvon»dan b o s h q a « S h a m ’i dilafro‘z» (« D iln i ravshan qiluvchi ch iro g 1», 
1568/69-yili yozilgan), “ M e ’roj u l-k o m ilin ” ( “ K om il kishilaming m e ’rojga 
k o ‘tarilishi” , 1573/74-yili yozib ta m o m la n g a n ), “ Ravzat ul-jam o l” ( “ G o ‘zal 
b o g ‘” , 1 5 7 5 /7 6 -y . yozib t a m o m l a n g a n ) , “ B a h r u l - a v z o n ” ( “ V a z n la r 
o l c h o v i ” , 1583-y.) va “ R a s u ln o m a ” (1593) kabi n a z m iy va nasriy asarlar 
yozib qoldirgan. S o ‘nggi asarining t o ‘rtinchi q ism i “ Z a f a m o m a ” s h e ’riy 
d o s to n b o l i b , u n d a Shayboniy A bdullaxon soniyning tarixi b ay o n qilingan.
“ R a v z a t u r - r i z v o n ” — 5 5 2 v a r a q d a n i b o r a t k a t t a a s a r b o ‘lib, 
m u q a d d i m a , x o tim a va yetti b o b d a n tashkil t o p g a n .
M u q a d d i m a d a xoja M u h a m m a d I s l o m n i n g a v l o d - a j d o d i , h a z r a t 
e s h o n n i n g x u lq - a t v o r i , x o riq o d a tla r i va o l i j a n o b fazilatlari h a q i d a
m a ’lu m o tla r keltiriladi, B adriddin K ash m iriy n in g Buxoroga k o 'c h ib kelish 
sabablari, m a z k u r a sarning t o ‘rt yil ic h id a y o z ib ta m o m la n g a n lig i va 
b u n in g evaziga h a z ra t e s h o n d a n 2.500 A b d u lla x o n iy k u m u s h ta n g a va 
b o s h q a i n ’o m l a r olgani h aq id a g a p boradi.
I 
b o b d a M o v a r o u n n a h r n in g XVI a s m i n g b irin c h i yarm idagi ijtim oiy- 
siyosiy hayoti, 1556-yili B u x oroning A b d u lla x o n s o n iy t o m o n i d a n ishg‘ol 
etilishi, A b d u lla x o n n in g g ‘alabalari va b u n d a xoja M u h a m m a d Islo m n in g
ishtiroki va o ‘rni h a q id a q im m a tli, k o ‘p o ‘r in l a r d a tarixiy a sa rla rd a
u c h ra tis h qiyin b o i g a n m a ’lu m o tla r mavjud.
A sa rn in g ikkinchi bobi o ‘ta q im m a tli. U n d a S h a y b o n iy s u lto n la r — 
M u h a m m a d A m i n s u l t o n , D i n m u h a m m a d s u l t o n , X is ra v s u l t o n ,
A b d u q u d d u s su lto n la rn in g xoja M u h a m m a d ls lo m va xoja S a ’d n o m ig a
y o l l a g a n a r z n o m a l a r i va B u xoro, S a m a r q a n d , M a r v va B a d a x sh o n
77

---

shoirlari Mushfiqiy, M a h ra m iy , Shuuriy, Vosifiy, Sabriy va bo s h q a la m in g
h a z ra t e sh o n — xoja M u h a m m a d Islo m va xoja S a ’d la r sharafiga bitgan 
s h e ’rla rid a n n a m u n a l a r keltirilgan. Bu y e rd a keltirilgan a r z n o m a l a r , 
shuningdek xon va sultonlam ing farm onlari, asosan u c h masala: 1) Buxoro 
xonligining XVI asrdagi ichki ahvoli, y a ’ni m ark aziy h u k u m a t bilan ulus, 
viloyat, o ‘lka h okim lari o'rtasidagi m u n o s a b a t, 2) x o n lik la m in g ijtimoiy- 
iqtisodiy ahvoli, 3) Buxoro xonligi bilan E ro n , S him oliy H in d is to n va 
K o s h g 'a r o'rtasidagi m u n o sa b a tla ri masalasiga t^ 'x ta lin g a n . A r z n o m a la r
va s h e ’rlar O 'z b e k is to n n in g XVI asrdagi ijtim o iy -iq tiso d iy h a y o ti va 
m ad an iy atin i o 'rg a n is h d a k atta a h a m iy a tg a ega.
Asarning III va IV boblarida xoja M u h am m ad Islomning XVI asr 60-yillari 
boshidagi hayoti va faoliyati bilan bog'liq m a ’lumotlar keltiriladi, shuningdek, 
Juybor xojalarining mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi ishlari haqidagi 
m a ’lumotlar o'rin olgan. Bu m a ’lumotlarning ko'pchiligi hatto shu masalalami 
maxsus o'rgangan tadqiqotchilaiga h a m m a ’lum bo'lmasa kerak1.
“ Ravzat u r-riz v o n ” ning V bobi h a m yozishm alarga bag'ishlangan. Bu 
b o b d a A bdullaxonning xoja M u h a m m a d Islom va xoja S a ’dga yo'llagan 
100 d a n ortiq m aktubining nusxalari, Shayboniy sultonlar, yirik o lim la r va 
v i l o y a t h o k i m l a r i , s h u n i n g d e k , H i n d i s t o n , E r o n v a K o s h g ' a r
h u k m d o rla rin in g J u y b o r xojalariga yo 'llag an m ak tu b la rin in g nusxalari 
keltirilgan. Bular orasida hazrat xojalarga in ’o m etilgan mulklar, hazrat 
eshonning yerlarini ob o d qilish y um ushiga aholini majburiy safarbar qilish 
va d e h q o n lam i yerga biriktirish haqidagi farm oniam ing nusxalari keltirilgan.
Ju y b o riy xojalarga s h e ’r, qasidalar, masnaviylar, tarixlar bag'ishlagan 
shoirlar M eh riy Buxoriy, R ahim iy S a m a rq a n d iy , M asiho, F oniy, Hofiz 
H usayn, M ehriy, Hofiz Ib ro h im va bo sh q alarg a asarning oltinchi bobi 
b ag'ishlangan. Tarixda A bdullaxon va Juyboriy shayxlar qurdirgan b in o la r 
haq id a m u h im dalil va m a ’lu m o tla r keltirilgan.
A s a r n in g s o 'n g g i, V II b o b i d a B u x o ro x o n lig in in g x o ja S a ’d va 
A b d u llax o n davridagi ijtim oiy-siyosiy ahvoli h a q id a m u h i m , d iq q a t-
e ’tiborga sazovor m a ’lu m o tla r keltiriladi.
“ Ravzat u r - r i z v o n ” n in g yaxshi va y a g o n a q o 'ly o z m a s i O ' z R FA
Sharqshunoslik insititutining xazinasida 2094 raqam i ostida s a q lan m o q d a. 
A s a r hali b i r o n xorijiy tilga ta rjim a q i l i n m a g a n . U n i n g t o 'g ' r i s i d a
B .A h m e d o v va l.S a id a h m e d o v m aqolalari e ’lon qilingan.
1 И з а р х и н а ш е й х о н Д ж у й б а р и . М а т е р и а л ы п о з е м е л ь н ы м и т о р г о н ы м о т н о ш е н и я м
С р е д н е й А з и и XVI и ск а. П о д р е д а к ц и е й Е .Е .В е р т е л ь с а . —М . —L.: 1938; И в а н о в
П .П . Х о з я й с т в а Д ж у й б а р с к и х ш е й х о в . К и с т о р и и з е м л е в л а д е н и я С р е д н е й А з и и
X V I - X V I I nu. - М . - Л . , 194.1
78

---

« J o m i’ u l - m a q o m a t i M a x d u m i A ’z a m K osoniy» (« M a x d u m i A ’z a m
K o so n iy m a q o m o t l a r i m a j m u ’i») asari N a q s h b a n d i y a ta riq a tin in g yirik 
n a m o y a n d a la r id a n biri xoja A h m a d ibn M a v lo n o J a lo lid d in K osoniy 
( 1 4 6 1 /6 2 —1542)ning h a y o ti va faoliyatiga b a g ‘ishlangan.
M a x d u m i A ’z a m K o so n iy yirik ta riq a t yetakchisi b o ‘lishi bilan bir 
q a to rd a , s e rm a h s u l o lim edi. U axloq, siyosat va ilo h iy o tg a oid « T a n b e h
u s-salo tin » (« S u lto n la rg a n a sih a t» ), «A sror u l- n ik o h » (« N ik o h siriari»), 
«R isolayi s a m o ’iya» ( « D a r v e s h l a r u c h u n ix tiro e tilg a n m u s iq a la r» ), 
«Risolayi vujudiya» (« C h in h a q iq a t h a q i d a risola»), « O d o b us-solikin» 
(«Darveshlar odobi haqida»), «O d o b us-siddiqin» («Sodiq kishilar odobi»), 
« G a n jn o m a » , «Risolayi b a q o ’iya» ( « K o ‘z y o sh i t o ‘kib ta v b a qilish h a q id a
risola»), « N a s ih a t u l-so lik in » ( « S o ‘fiylik y o i i d a n b o r u v c h i l a r u c h u n
n asihat»), «Risolayi zikr» (« Z ik r ha q id a risola»), «Risolayi b a y o n i silsila» 
(« N a q s h b a n d iy a tariq ati boshliqlari silsilasi»), «Risolayi c h a h o r kalima» 
(«A bduxoliq G ‘ijduvoniy aytgan t o ' r t k a lim a h a q id a risola»), «Risolayi 
botixiya» ( « 0 ‘zini narigi d u n y o d a g i h a y o t g a h o z irla sh h a q id a risola»), 
« M i r ’ot us-safo» («P oklik k o ‘zgusi»), « Z u b d a t us-so lik in va t a n b e h us- 
salotin» («SoTiylik y o 'lid a n b o ru v c h ila r u c h u n z u b d a v a s u lto n la r u c h u n
ta n b e h » ) , «Risolayi B oburiya» kabi 30ga y aq in a s a r yo zib q o idirgan. 
M a x d u m i A ’z a m K o so n iy n in g ilmiy m e ’rosi yaxshi o ‘i]ganilmagan.
Bu u lu g ‘ z o t n i n g h a y o ti va fa o liy a tig a b a g ‘is h la n g a n « J o m i ’ ul- 
m a q o m a t» asarini o lim n in g nabirasi xoja A b u lb a q o ibn B a h o u d d in yozgan. 
A sa r M a x d u m i A ’z a m K o so n iy n in g y a q in xalifalaridan Ali Axsikatiy, 
m a v lo n o D o ‘st s a h h o f, m a v lo n o Boboyi h u jra d o r, H o fiz Ib ro h im va 
b o s h q a la m in g Ь е щ а п m a ’lu m o tlarig a aso slan ib yozilgan.
A sarda keltirilgan b a ’zi m a ’lu m o tla rg a q a ra g a n d a , xoja A b u lb a q o keng 
m a ’lu m o tli va o ‘ziga t o ‘q o d a m b o ‘lib, s a v d o -s o tiq bilan h a m m a s h g ‘ul 
b o 'lg a n . U n i n g k a rv o n la ri M o v a r o u n n a h r b ila n Balx, H i n d i s t o n va 
K o s h g 'a r o ‘rtasida q a t n a b tu rg an . 0 ‘zi S h a y b o n iy A b d u la z iz x o n (1 5 4 0 — 
1549)ning q o 'lid a m a s ’ul, h u k m g a r lavozim ida turgan. K eyincha F a rg ‘o n a
h u k m d o r i M u h a m m a d s h o h n o m i d a n Q o z o q sultoni h u z u rig a elchi b o ‘lib 
bo rg an , s o ‘ng 1556-yili, A bdullaxon soniy B uxoroni q a m a l qilib tu rg a n id a
B u x o ro h o k im i B u rx o n s u lto n va n o m i y u q o r i d a z i k r e tilg a n , xoja 
M u h a m m a d I s lo m n in g iltimosi bilan u n in g o 'rd a s ig a elchi b o ‘lib b organ 
va sulh tuzish xususida xon bilan m u z o k a r a olib b organ.
« J o m i ’ u l - m a q o m o t » q isq ach a a n ’an av iy s o ‘zb o sh i, x o tim a va uch 
b o b d a n iborat.
B i r i n c h i b o b d a M a x d u m i A ’z a m K o s o n i y n i n g M u h a m m a d