A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

8 .2 .8 . «Rashahotu аул ul-hayot»
« R a s h a h o tu ayn u l-h a y o t» («Flayot c h a s h m a s id a n to m c h ila r» , 1503- 
yili yozib ta m o m l a n g a n ) xoja U b ay d u lla A h r o r h aq id a yozilgan m u h im
b ir a s a r d ir . A sar muallifi k o 'p i n c h a as-Safiy (1 453—1513) taxallusi bilan 
m a s h h u r b o 'lg a n ilohiyot, hadis, tafsir va a d ab iy o t fanlarini c h u q u r b i l g a n
oiim dir. U n in g to 'liq ismi F ax ru d d in Ali ibn Ali al-voiz a l-K oshifiy al- 
B ayhaqiydir. A s a rla rid a n m a ’lu m b o 'lis h ic h a , u B ayhaq ( E r o n ) n i n g
o 'q im is h li x o n a d o n la rid a n biriga m a n s u b b o 'lib , otasi ilohiyot, tafsir va
74

---

hadis ilmiga oid asarlar yozgan va n a qshbandiya tariqatining yetakchilaridan 
xoja U b a y d u lla A h r o r ( 1 4 0 4 - 1 4 9 0 ) , xoja Y a h y o va b o s h q a la m in g diqqat - 
e ’tib o rin i q o z o n g a n kishidir. A s-S a fiy n in g o ‘zi xoja U b a y d u lla A h ro rn in g
m u rid la ri ju m la s id a n b o ‘lib, u n in g kotibi lav o zim id a ishlagan. X oja A h r o r
vafot e t g a n d a n keyin, te m u r iy S u lto n H u s a y n xizm atiga kirgan va u n in g
voizi b o ‘lib xizm at qilgan.
A s-S afiy turli sohalarga oid 10 ga yaq in a sa r yozib q o ldirgan. Turli 
la tifa va b a d i ’a ia r n i o ‘z ich ig a o lg a n « L a t o i f a z - z a ro if » (« Z a r o f a tli 
k i s h i l a r n i n g l a t if a la r i» ) , « M a h m u d v a A y o z » d o s t o n i , a l - k i m y o g a
b a g ‘ishlangan «T uhfat u l-xoniy» ( « X o n n in g tuhfasi»), « H irz a l - o m o n
m i n fatan a z - z a m o n » ( « Z a m o n n i n g ziyrakligi bilan jo d u n i q a y ta ra d ig a n
tumon>), «Axioqi Muhsiniy», N a q sh b a n d iy a tariqatining t a ’limoti va uning 
y i r i k n a m o y o n d a l a r i h a y o t i v a f a o l i y a t i g a b a g ‘i s h l a n g a n « U s u l i
N a q s h b a n d iy a » kabi asarlar s h u la r ju m la s id a n d ir . B u n d a n ta s h q a ri, as- 
Safiy ta rjim o n lik bilan sh u g ‘u llan g an . M a s a la n , u shayx S h ih o b u d d in
S u h r a v a r d i y n i n g (vaf. 1 2 3 4 -y .) « U y u n a l - h a q o i q va ix o h a l - t a r o i q »
( « H a q iq a tla r b u lo g ‘i va ta riq a tla r izohi») k itobini a ra b c h a d a n fors tiliga 
t a i j i m a qilgan. Bu ta ijim a « K ito b k a s h f u l-asrori Q osim iy» (« Q o sim iy
sirlarining k a s h f etilishi h a q id a kitob») n o m i bilan m a ’lu m . A s-Safiy 
S h a r q d a m a s h h u r b o 'lg a n «Kalila va D i m n a » asarini h a m q ay ta ishlagan 
va u n g a «Anvori Suhayliy» («Suhayl yulduzining nurlari») deb n o m bergan.
0 ‘z b e k is to n n in g XV asr ikkinchi y arm id ag i ijtim oiy-siyosiy tarixini 
o ‘rg a n ish d a a s-S aflyning ayniqsa « R a s h a h o t» asari m u h i m o ‘rin tu ta d i. 
A s a r n a q s h b a n d iy a ta riqati m ash o ix la rin in g q is q a c h a tatjim ai holi h a m d a
t a r iq a tn in g yirik n a m o y o n d a la r id a n xoja U b a y d u lla A h ro rn in g h a y o ti va 
m a q o m a tla r in i o ‘z ichiga oladi.
As-Safiy o ‘z asarini yozishda xoja M u h a m m a d P orsoning «Fasl ul- 
xitob», S h ih o b u d d in ibn A m ir H a m z a (vaf. 1405-y.)ning « M a q o m a ti A m ir 
Kulol», M u h a m m a d al-Buxoriyning (XII asr) «M aslak ul-orifin», M av lo n o
M u h a m m a d qozining (vaf. 1516-y.) «Silsilat ul-orifin vatazkirat as-siddiqin» 
asarlaridan foydalangan. Lekin, a s a m in g katta qismi, y a ’ni xoja U baydulla 
A hro rn in g hayoti va faoliyati haqidagi qismi, muallifning shaxsiy kuzatuvlari 
va s o ‘rab-surishtirib t o ‘plagan m a ’lum otlari asosida yozilgan.
« R a s h a h o t» q is q a c h a s o ‘zb o sh i — d e b o c h a , k ir is h - m a q o la va u c h
q is m d a n iborat.
S o ‘z b o s h id a m a z k u r a s a rn in g yozilish sab ab lari, m u a llifn in g ismi 
sharifi, asarn in g yozilib ta m o m l a n g a n vaqti, sh u n in g d e k , xoja U b a y d u lla
A h r o r n in g N a q s h b a n d iy a tariqatiga m u n o s a b a ti h aq id a s o ‘z b oradi.
Kirish qism ida N a q s h b a n d iy a tariq ati m ash o y ix larin in g , xoja Y u s u f
75

---

H a m a d o n iy d a n to m av lo n o S h a m s u d d in R u h iy g ach a q isq ach a ta ijim a i 
holi b a y o n qilingan.
A sarning 1—111 qism larida xoja U b a y d u lla A h r o r va u n in g farzandlari, 
xoja Zikriyo, xoja Y ahyo, shuningdek, xoja A h ro rn in g yaqin m uridiarining 
hayoti va m a q o m a tla ri h a q id a hik o y a qilinadi.
« R ash a h o t» n in g biz u c h u n q im m a tli t o m o n i sh u n d a k i, u n d a , ay n iq sa 
asarning u ch in ch i qism ida, O 'z b e k is to n n in g XV asrdagi ijtim oiy-iqtisodiy 
va siyosiy axvoliga oid q im m a tli m a ’lu m o tla r m avjud. Xoja U b a y d u lla
A h ro rn in g yer-suvlari va b o sh q a mulki, t a m g ‘a solig‘i, xorijiy m a m la k a tla r
bilan b o 'lg an savdo-sotiq aloqalari va m a m la k a td a kuchayib ketgan o ‘zaro 
kurash va b u n d a m u s u l m o n ruhoniylari, xususan xoja A h ro rn in g ishtiroki 
haqidagi m a ’lu m o t va xabarlar s h u la r ju m la sid a n d ir.
«Rashahot» H in d isto n d a 1890, 1897 va 1906-yillari h a m d a T o s h k e n td a
1911-yili c h o p etilgan. A sar arab (1852, 1889-yillari) h a m d a tu rk tiliga 
(1888-yili) ta rjim a qilingan.
X V I—X V III asrlarda yozilgan m a q o m a tla r h a m bir talay. U la r h a m
biografik asarlar sirasiga kiradi. Ularning k o ‘plari XVI asrga oiddir. M axdum i 
A ’z a m K osoniyning nabirasi xoja A b u lb aq o n in g qalam iga m a n su b b o ‘lgan 
« J o m i ’ u l - m a q o m a t i M a x d u m i A ’z a m K osoniy» ( « M a x d u m i A ’z a m
Kosoniy m a q o m o tlari m a j m u ’i»), M u h a m m a d R a h im tarafidan yozilgan 
«Siroj us-salokin va lato if ul-orifin» (« T o ‘g ‘ri y o ‘ldan boruvchilar u c h u n
chiroq va d o n o la m in g lu tf so'zlari»), D o 's t m u h a m m a d al-B uxoriyning 
«Juybor ul-asror» (« K o ‘p irmoqli m anzilning sir-u asrorlari»), H u say n ibn 
M i r H u s a y n S a r a x s i y n i n g « M a n o q i b i s a ’d iy a » ( « X o j a S a ’d n i n g
m aq o m a tla ri» ), M u h a m m a d Tolib ibn xoja T o jid d in n in g « M a tla b u t- 
tolibin» («Toliblar matlabi») kitobi, B adriddin K ashm iriyning «Ravzat u r- 
rizvon va hadiqat u l-g ‘ilmon» («Jannat b o g ‘i va c h a n g a lz o r m ahram lari»),
X V II—X IX asrlarda yozilgan asarlardan M u h a m m a d Q osim ning « N asim ot 
ul-quds» («Qudsiylikning m ayin shabadasi»), M u h a m m a d Avazning «Ziyo 
al-q u lu b » (« Q alb lar ziyosi»), xoja H o s h i m K ish m iy n in g « Z u b d a t ul- 
m a q o m o t» ( « M a q o m o tla r zubdasi»), Sayid Ali Z in d a n in g «Sam arot ul- 
mashoyix» («M ashoyixlar natijasi»), M u h a m m a d T o h ir ibn M u h a m m a d
Tayyib X o razm iy n in g «Silsilati xojagoni N a qshbandiya» («N aqshbandiya 
xojalarining silsilasi») sh u lar jum lasidandir.
X V I—XV II asrlarda yaratilgan u c h - t o ‘rt asarga a lo h id a t o ‘xtalam iz.