o'ldirilganidan keyin. M u h a m m a d Husaynga sodiq k is h ila ru n i b ir m u n c h a
vaqt Buxoroda asradilar, s o 'n g B adaxshonga olib borib qarin d o sh i S u lto n
U v a y s M i r z o n i n g ( X o n M i r z o d e b a t a l g a n ) q o ' l i g a t o p s h i r d i l a r .
M u h a m m a d H a y d a r keyineha K obulga keldi va Bobur x izm atid a 1512-
yilgaeha bo'ldi. 1512-yil kuzida u A ndijonga, S u lto n S a ’idxon
huzuriga
keldi va u bilan qo'sh ilib K oshg'a rga ketib qoldi. S u lto n S a ’idxon k o 'p
o 't m a y bu yerda A b u b a k r d u g 'lo t ustidan g 'a la b a q o z o n d i va K o s h g 'a r
h a m d a Y o rk an d n i q o 'lg a kiritishga muvalTaq bo 'ld i.
M u h a m m a d H a y d a r 1533-yilgacha, y a ’ni S u lto n S a ’idxon vafotiga
q a d a r , u n i n g x i z m a t i d a b o 'l d i . D a s tla b x o n z o d a A b d u r a s h i d x o n g a
tarbiyachilik — otalik qildi, s o 'n g yirik harbiy b o 'l in m a la rg a q o 'm o n d o n l i k
qildi va x o n n in g Badaxshon, Lodak, Kofiriston va T ibet ustiga qilgan
harbiy yurishlarida faol ishtirok etdi.
Otasi o 'r n i g a taxtga o 'tirg a n A b d u ra sh id x o n (1533—1570) d u g 'lo t
amirlarini t a ’qib ostiga oldi, ularning b a ’zilarini qatl etdi. Bularning orasida
M u h a m m a d H a y d a r n i n g t o g ' a s i S a i d M u h a m m a d m i r z o v a
qarindoshlarining ko'pchiligi b o r edi. T ibetda b o 'lg an M u h a m m a d H a y d a r
b u n d a n x a b a r t o p i b , Badaxshon tarafga qoch d i va k o 'p
m a s h a q q a tla r d a n
keyin K obulga, B o b u r M irz o n in g o 'g 'illa rid a n K o m r o n M irzo huzuriga
keldi, s o 'n g u y e rd a n Agraga, H u m o y u n p o d s h o h h uzuriga b o rd i va
u ning x izm atiga kirdi.
M u h a m m a d H a y d a r 1541-yili, H u m o y u n n in g harbiy yordam i bilan
Kashmirni bo'ysundirdi va u yerda qariyb 10 yil hukm ronlik qildi. U 1551-
yili tog'lik qabilalaming biri bilan bo'lgan to'qnashuv paytida halok bo'ldi.
M u h a m m a d H a y d a r z a m o n a s in in g o 'q im is h li va keng m a ’lum otli
kishilaridan edi. B oburning guvohlik berishiga q a ra g a n d a ,
u d u ru stg in a
shoir, xattot, rassom , shuningdek, nayza va k a m o n yasovchi usta b o 'lg a n .
M u h a m m a d H a y d a rn in g bizning z a m o n a m iz g a c h a ikki yirik asari yetib
kelgan. B ulardan biri “J a h o n n o m a ” deb atalib, ertak ta rz id a yozilgan.
Uning yagona qo'lyozm asi G e rm an iy an in g Berlin shahri kutubxonalaridan
birida s a q la n m o q d a .
O lim n in g ikkinchi yirik va m a s h h u r asari “Tarixi R ashidiy” dir. Kitob
ikki q isrn, d a f t a r d a n ib o ra t b o 'l i b , b ir in c h i q i s m i d a M o ' g ' u l i s t o n
xalqlarining tarixi T u g 'lu q T e m u r (1348— 1363)dan to A b d u rash id x o n n in g
taxtga o'tirg u n i (1 5 3 3 -y .)g ach a b o 'lg a n davrni o 'z ichiga oladi.
A sarning b irinchi daftari turli n aq l-riv o y atlar, sh u n in g d e k , Y oqut
Hamaviyning “ M o 'ja m u l-buldon” , Juvayniyning “Tarixi ja h o n k u sh o y ” ,
Rashiduddinning “J o m e ’ ut-tavorix” , Jam ol Qarshiyning “ M ulhaqot us-
su ro h ” , Sharafuddin Ali Yazdiyning “ Z a fa rn o m a ” , Mirzo U lug'b ekning
214
"Tarixi a rb a ’ ulus”
va nihoyat, A bdurazzoq S am arqandiyning “ M a tla ’ us-
tm’d a y n ” kitoblaridagi m a ’lu m o tla r asosida yozilgan. Lekin, u n d a h a m
Markaziy Osiyoning X IV —XV asrlardagi ijtimoiy-siyosiy hayotiga oid yangi,
asl nusxada bo'ladigan m a ’lu m otlar ko‘p. Qolaversa, birinchi daftar Koshg‘ar,
O ozog'iston, shuningdek, M o v a ro u n n a h r va Turkistonning X IV —XVI asr
boshlaridagi siyosiy tarixini m u k a m m a l qam rab olishi bilan qimmatlidir.
Ikkinchi d a fta r b irin c h is id a n keskin farqli o ‘laroq, esdalik, xotiralar
ta rzid a yozilgan b o ‘lib, K o sh g ‘ar, M o v a r o u n n a h r , A fg 'o n is to n h a m d a
S h i m o l i y H i n d i s t o n n i n g XVI a s r n i n g b i r i n c h i y a r m i d a g i t a r i x i n i
o ’rganishda asosiy va q im m a tli m a n b a la r d a n hisoblanadi.
M u h a m m a d H a y d a r va u n in g “Tarixi R a sh id iy ” asari o 't g a n
asrning
o 'r ta la r id a n beri ilm iy ja m o a tc h ilik n in g d i q q a t - e ’tib o rin i jalb etib keladi.
U n in g ayrim qism lari u y g 'u r , o 'z b e k va rus tillariga tarjim a qilingan.
A sarning qisqartirilgan inglizcha tarjimasi b o 'lib , 1895-yili L o n d o n d a
n a s h rd a n c h iq q a n . A .O 'rin b o y e v , R.Jalilova va L .E p ifan o v a ruschaga
tarjim a qilib, so 'z b o sh i va z a r u r izo h lar bilan, 1996-yili T o s h k e n t d a c h o p
etgan. Kitob q o z o q tiliga h a m tarjim a qilib n a s h r etilgan.
“ Tarixi Rashidiy” asarining qo'lyozmalari Sankt-Peterburg, Toshkent,
shuningdek, ko'p gina xorijiy mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
