A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

3 .3 .1 1 . «Osor ul-boqiya»
U sh b u b e n a z ir a sa r ijodkori q o m u s iy olim A bu R a y h o n B eru n iy d ir 
(9 7 3 —1048). U tabiiy va ijtim oiy fa n la r b o ‘yicha 150 d a n ortiq asarlar 
yaratib, asosan tabiiy fan lar sohasida ulkan kashfiyot va muvaffaqiyatlapga 
erishgan b o ‘lsa-da, o 'z in in g ijtimoiy fan, ayniqsa tarix t o ‘g ‘risidagi c h u q u r
bilimlarini “ O s o r u l-b o q iy a an a l- q u r u n a l-h o liy a ” ( “ Q ad im g i xalq lard an
q o lg a n y odgorliklar” ) h a m d a “ H i n d i s t o n ” yoki “ K itab ta h q iq m o lil- 
H in d m in m an q u la fi-1-aql v a - l - m a r z u m a ” ( “ H indlarning aqlga sig‘adigan 
va sig 'm ay d ig an t a ’lim otlarini ta d q iq e t i s h ”) va “ K itob u l - m u s a m m a r a
fi axbori X o r a z m ” ( “ X o r a z m haqidagi a x b o ro tla r h a q id a s u h b a t l a r ” ) 
nom li asarlari bilan tarix va m a d a n iy a t tarixiga k atta hissa q o 's h d i.
Ayniqsa, b o ‘lg‘usi tarix ch ilar u c h u n “ O s o r u l- b o q iy a ” liar to m o n l a m a
n a m u n a b o l a d i g a n q im m a tli m a n b a d ir. Asar 1000-yili J u rjo n sh a h rid a
yozib ta m o m la n g a n . U n d a qadim gi O 'r t a O siyo, Y u n o n , E ro n , H in d , 
n asroniy, y ah u d iy va b o sh q a xalq larn in g islom iyatgacha b o 'lg a n tarixi, 
urf-odatlari, bayramlari va, asosan, vaqtni hisoblash taqvim — xronologiya 
t o ‘g ‘risida m u k a m m a l m a ’l u m o t beradi. U s h b u a s a r n in g X IV a s r d a
yaratilgan m o 't a b a r q o ‘lyozm asiga n o d ir ra sm la r ishlangan va bu n o y o b
s a n ’at o b id a s i S h o t l a n d i y a p o y t a x t i E d i n b u r g s h a h r i U n i v e r s i t e t i
k u tu b x o n a sid a 161-raqam o stid a s a q la n m o q d a .
“ O s o r u l-b o q iy a ” nin g ru sc h a va o ‘z b e k c h a tarjim alari T o s h k e n t d a
1957 va 1968-yillari c h o p etildi. K itob Y evropada “ X ro n o lo g iy a ” n o m i 
bilan m a sh h u r. Biz a sa r t o ‘g ‘risida o rtiq e h a m a ’lu m o tla rn i k eltirm a d ik , 
c h u n k i bizning vazifam iz q im m a tli y o z m a m a n b a la r to 'g 'r is id a u m u m i y
t u s h u n c h a , bilim va y o 'n a lish berishdir. U sh b u kitob t o ‘g ‘risida ta la b a la r
153

---

m ustaqil ish ja ra y o n id a yoki la b o ra to riy a islii ja ra y o n id a c h u q u rro q va 
keng bilim ga ega b o ‘lishi m aq sad g a m uvoflqdir.
Beruniyning Xorazm tarixiga oid asari yuqorida zikr etilgan nom dan tashqari, 
yana “Tarixi X orazm ” va “ M ashohiri X o razm ” ( “X orazm ning m ashhur 
kishilari”) nomlari bilan ham m ashhur bo'lib, uning ayrim Iavhalari — parchalari 
Abulfazl Bayhaqiyning 1056-yili yozib tam om langan “Tarixi Bayhaq” va Yoqut 
Hamaviyning “ M o‘ja m ul-buldon” asarlarida saqlanib qolgan.
B eruniyning “ K itob fi ax b o ro t a l-m u b a y y i/o t v a l-k a ro m ita ” ( “ O q 
kiyim lilar va k a rm a tla rn in g xabarlari h a q id a k ito b ”) asari h a m tarix ilm i 
u c h u n a lo h id a q iy m atg a ega. U n d a o ‘sha z a m o n la rd a 0 ‘rta O siyoda 
keng tarqalgan ijtim oiy h a ra k a t — k a rm a tla r h arak ati h a q id a d iq q atg a 
sazovor m a 'lu m o tla r bor.
X ulosa qilib aytish m u m k in k i, B e ru n iy n in g asarla rid a tarix ilm i u c h u n
m a ’lu m o tla r ju d a k o ‘p u ch ray d i, a m m o u lard a n tash q ari n o m i zik r etilgan 
asari u n in g k atta tarix ch i o lim , e tn o g ra f b o ‘lganligini k o ‘rsatadi.