A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

3 .3 .1 7 . «Mulhaqot as-suroh»
“ M u lh a q o t a s - s u r o h ” ( “A s - s u r o h ”g a ilova” ) nom li k ito b n in g muallifi 
X I I I —XIV asr b o s h la r id a y a sh a g a n tils h u n o s va tarixchi o lim J a m o l 
Q arsh iy d ir (1230-y. t u g ‘.). U n in g asli isnii Abulfazl M u h a m m a d ibn 
U m a r ibn X o lid , a m m o o lim k o 'p i n c h a J a m o l Q a r s h iy ( Q a r s h i — 
m o ‘g ‘ulcha “ q a sr” d e m a k d ir.) no m i bilan m a s h h u r b o i g a n . O lim O lm aliq 
sh a h rid a ( I la vodiysida, G 'u l j a n i n g g 'a rb i-s h im o liv tarafid a jo y lash g an
yirik o ‘rta asr savdo va m a d a n iy a t m a rk a z la rid a n biri) ru h o n iy oilasida 
t u g ‘ilgan. Otasi O lm a liq n in g m a s h h u r hofizlaridan ( “ Q u r ’o n ” ni qiroat 
bilan o ‘quvchi), onasi esa m arvlik shayx Abu A lining avlodi b o 'lg a n .
B o ‘lg ‘usi o l i m O l m a l i q l i k m a s h h u r sh a y x A s h r a f ib n N a j i b a l- 
K o s o n iy d a n t a ’lim oldi, s o 'n g C h in g iziy larg a to b e b o ‘lgan m a h a liiy
h u k m d o r S u g ‘n o q t a k i n n i n g (vaf. 1250—1253) o^gMi E l b u t a r n i n g
t a r b i y a c h i s i s i f a t i d a x i z m a t g a k i r a d i . Bu h o i , s h u n i n g d e k s a d r
B u rh o n id d in n in g homiyligi tufayli, uning keyingi yuqori lavozim — devoni 
inshoga ko'tarilishiga y o rd a m berdi. 1264-yili Jam ol Qarshiy, bizga m a ’lum 
boMmagan sabablarga k o 'r a , iste’foga chiqib, K o sh g 'arg a ketib qoladi.
K o sh g ‘arda J a m o l Q arshiyga sa d rla rd a n K a m o lu d d in A bu A b d u llo h
ibn H u say n va S a ’d u d d in h o m iy lik qildilar. O lim K o sh g ‘a rd a , asosan 
s h e ’r yozish bilan m a s h g 'u l boMdi va sa d r S a ’d u d d i n n i n g taklifi bilan 
1302-yili o 'z i n i n g “ A s -s u ro h m in a s - S a h o h ” ( “ Foydali ( m u l o h a z a ) d a n
kelib c h iq q a n o ch iq g a p ” ) n o m li asarini yozdi. J a m o l Q arshiy 1269—
159

---

1294-yillar orasida 0 ‘rta O siyoning k o 'p g in a viloyatlari b o 'y la b say o h at 
qilgan.
M asalan, 1269— 1270-yillari llam ish d a (A ndijondan Talasga borad ig an
y o ‘l u stid a j o y la s h g a n q a d im iy s h a h a r ) , bir n e c h a b o r ( 1 2 7 2 ,1 2 9 3 ) 
S hoshda, 1273-yili B arch in lig 'k en t va J a n d d a bo'lgan. O lim a n a shu 
sayohatlar vaqtida to 'p la n g a n m a ’lu m o tla rd a n o 'z in in g y u q o rid a n o m i 
qayd etilgan asarini yozishda k en g foydalangan.
J a m o l Q arsh iy n in g ushbu asari Abu N a s r h m o i l ibn H a m m o d al- 
Ja vhariyning (vaf. 1008) “A s - s a h o h ” ( “ M u k a m m a l lu g 'a t”) n o m li asariga 
yozilgan q o 's h i m c h a bo 'lib , k o 'p i n c h a “ M u lh a q o t a s - s u r o h ” n o m i bilan 
m ash h u rd ir.
Asarda X III asrda O lm aliq va u n g a q a r a m yerlarda h u k m ro n lik qilgan 
turk hukm dorlari, Qoraxoniylar, xususan ularning K oshg'a rda h u k m ro n lik
qilgan n a m o y a n d a la ri; K o sh g 'a r, X o 't a n , F a rg 'o n a , Shosh viloyatlari, 
sh u n in g d e k S ird a ry o n in g quyi o q im id a joylashgan bir q a to r yirik o 'r t a
a sr shaharlari, m asalan B a rc h in lig 'k e n t, J a n d h a q id a , J a m o l Q arsh iy
bilan z a m o n d o s h b o 'lg a n m a s h h u r kishilar — shayxlar, o lim lar, s h o irla r 
h aq id a diqqatga sazo v o r m a ’lu m o tla rn i u ch ratam iz.
U m u m a n , J a m o l Q arsh iy n in g u s h b u asari M o v a r o u n n a h r h a m d a
M a rk a z iy O s iy o x a lq la r in in g X I I I asrdagi tarixi, m a d a n i y a t i , yirik 
shaharlari va ularn in g ahvolini o 'rg a n is h d a z a r u r m a n b a la rd a n biridir. 
“ M ulhaqot a s - s u r o h ” hozirgacha b iro n ta tilga tarjima q ilin m ag an . U n in g
q o 'l y o z m a nusxalari A ngliya, F ransiya, G e r m a n i y a k u tu b x o n a la rid a , 
Rossiyaning S a n k t- P e te r b u r g sh a h rid a va T o s h k e n td a mavjud.*