A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

2 - M A V Z U . V I - V I I I A SR L A R M A N B A L A R I
Darsning mazmuni: 
V I—VII asrlardagi tarixiy voqealar aks etgan so'g'diy, 
Inrkiy va Xitoy m a n b a la ri to 'g 'ris id a m a ’lu m o tla r keltiradi.
Reja:
2.1. M u h im siyosiy voqealar.
2.2. Q ad im g i T u r k m anbalari.
2.3. Xitoy m a n b a la ri.
5.4. S o 'g 'd tilidagi m an b alar.
Asosiy tushunchalar: 
eftaliylar, xeptal, haytal, ru n iy yozuv, s o 'g 'd
lili, bitik.
2.1. Muhim siyosiy voqealar
V—VI asrlarda O 'z b e k is to n tarixi Eftaliylar va Eftaliylar davlati tarixi 
bilan bog'liqdir. Tarixiy m anbalar, shuningdek, arxeologik qazishlar bergan 
m a ’lu m o tla rg a q a r a g a n d a Eftaliylar saklar va m asag etlarn in g avlodlaridir.
Eftaliylar juda katta hududda o'z hukmronliklarini o'm atdilar. Ularning 
davlatiga Sharqiy Turkistondan Kaspiy bo'ylarigacha bo'lgan yerlar qarar edi. 
Eftaliylar m ilodning 457-yilida Chag'aniyon, Toxariston va Badaxshonni 
bo'ysundirishga muvaftaq bo'ldilar. Eron shohi sosoniy Finiz (459—484) 
Ellaliylarga qarshi uch b o r q o'shin tortti, lekin u ning barcha yurishlari 
mag'lubiyat bilan yakunlandi. Buning ustiga Eron Eflaliylarga o'lpon to'lab 
turishga majbur bo'ldi. Shundan keyin Eftaliylar М а г / va Kobulni, oradan 
ko'p vaqt o'tm ay, Sharqiy Turkistonni ham bo'ysundirishga muvaftaq bo'ldilar.
Eftaliylar T u r o n , E ro n n in g sharqiy tu m a n la ri, A fg 'o n is to n , S him oliy 
H indiston h a m d a Sharqiy T u rk isto n ustidan h u k m yurgizdilar.
563—567-yillari tu rk xoqoni Istemi (D izovul) E ron h u k m d o rla ri bilan 
ittifoq tuzib, Eftaliylar davlatiga zarba berdi va ularga qarashli yerlarni 
b o 'y s u n d irish g a m u v aftaq bo 'ld i. N atijada T u rk xoqonligi A m u d a r y o va 
Orol den g izig ach a c h o 'z ilg a n o 'lk a la r ustidan o 'z hu k m ro n lig in i o 'rn a td i. 
VI asrning u ch in c h i ch o rag id a turklar Shim oliy X itoyda joylashgan C hjau 
va Si d a v l a t l a r i n i h a m b o 'y s u n d i r d i l a r , 5 7 6 -y ili B o s p o r n i ( K e r c h )
egaladilar, 5 8 1 -yili esa X ersonni q am al qildilar.
VI asr o 'rta la rig a borib l urk xoqonligi z a m in id a ilk k atta y e r egaligi 
m u n o s a b a tla r i s h a k lla n a b oshladi. S h u n in g bilan bir q a to r d a o 'z a r o
u ru sh lar k uchaydi va b u n d a n Suv imperiyasi (5 8 1 —618) h u k m d o rlari 
Listalik bilan Ibydalandilar. O qibatda Turk xoqonligi ikki qismga — Sharqiy 
va ( i 'a r b i y turk xoqoniigiga b o'Iinib keldi.

---

Sharqiy turk xoqonligi M arkaziy O siyoda x o q o n Shibi davrida (609— 
619) Suy imperiyasi bilan k o 'p urushdi va o ‘z mustaqilligini saqlab qoldi. 
X o q o n Xelu (620—630) davrida h a m bu kurash d a v o m etdi. 0 ‘sha yillari 
tu rk ia r Xitoyga 67 m a rta bostirib kirdilar. Bu d a v rd a soliqlar k o ‘paydi, 
m ehnatkash xalqning ahvoli og'irlashdi. Xitoy im peratorlari b u n d a n ustalik 
bilan foydalandilar va Sharqiy tu rk xoqonligi u stid a n o ‘z h u km ronligini 
o ‘r n a t i s h g a m u v a ffa q b o 'l d i l a r . L e k in k o ' p o ' t m a y , t u r k i a r X ito y
istibdodiga qarshi q o 'z g 'o l o n ko'tardilar. B unga dastlab Eltarish q o o n
(Q utlug' q oon), keyinchalik esa uning maslahatchisi T o 'n y u q u q boshchilik 
qildilar. N a tija d a 681-yili G 'a r b i y tu rk ia r y a n a m u staq illik n i q o 'lg a
kiritdilar. X oqon Bilga vafotidan (734) keyin kuchayib ketgan feodal 
k u ra sh la r natijasida G 'a r b i y tu rk xoqonligi m a y d a qism larga b o 'lin ib
ketdi va keyinchalik uning o 'rn ig a U y g 'u r xoqonligi tashkil topdi.
G 'a r b i y turk xoqonligi harbiy siyosiy j i h a t d a n b i r m u n c h a qudratli 
edi. V II a s r n in g o 'r t a l a r i d a u n g a S h a rq iy T u r k i s t o n d a n to K aspiy 
d engizigacha b o 'lg a n y erlar qarardi. U n in g ijtimoiy-siyosiy to m o n d a n
yuksalishida Marv, C h o rjo 'y , Buxoro, S a m a r q a n d , C h o c h , Ispijob kabi 
sh ah arlarn in g o'sishi va Xitoy, Eron h a m d a V izantiya bilan olib borilgan 
sav d o -so tiq h a m sabab bo 'ld i. M a n b a la rd a keltirilgan m a ’lu m o tla rg a
q a r a g a n d a , G 'a r b i y tu rk xoqo n lig i p o y ta x ti S u y a b d a liar yili k a tta
y arm a rk a lar tashkil etilib, u n d a k o 'p g in a xorijiy m a m la k a tla rd a n kelgan 
savdogarlar h a m q atnashgan.
G 'a r b iy turk xoqonligining xalqi xoq o n S h a b o lo Xilishi hukm ronligi 
yillari 10 toifaga b o 'lin g a n . M asalan, C h u d ary o sin in g o ‘ng ta rafida 
istiqom at qiluvchi xalqlar N ushibi (5 to ila), d a r y o n in g so'l sohilida 
istiqom at qiluvchilar esa Dulu (5 toifa) d e b atalgan. K o 'p o 't m a y bu 
toifalar o 'z la rin in g m ustaqil davlatini iuzib oldilar. Bu o 'z a r o feodal 
k u rash n in g kuchayishiga olib keldi. Xitoy q o 'sh in lari b u n d a n foydalanib, 
658-yili G 'a r b i y tu rk xoqonligi yerlariga bo stirib kirdilar, lekin uni 
t a m o m a n b o 'y s u n d ir a olm adilar. X o q o n A sh in a X u d a y d a o uni yana 
tiklashga muvaflaq bo'ldi. Biroq, katta yer egaligi, o 'z a r o kurashlar va 
shim oldagi q o 's h n i xalqlar, xususan q o rliq la rn in g xurujlari natijasida 
xoqonlik inqirozga yuz tutdi. VIII asrning ikkinchi y arm id a hokim iyat 
t a m o m a n qorliqlar q o 'lig a o 'td i. U lar 766-yili S uyabni bosib oldilar va 
uni o 'z poytaxtlariga ayiantirdilar.
G 'a r b i y turk xoqonligi m ark azlash m ag an davlat bo 'lib , i5ga yaqin 
m ustaqil h o k im lik la rd a n , S o 'g 'd d a yuechji xalqidan c h iq q a n j a b g 'u , 
Buxoroda m ahaliiy buxo rx u d o t, F a rg 'o n a d a ixshidlar kabilardan tashkil 
to p g an edi.

---

X oqonlik tarkibiga kirgan xalqlar bir qismi S o ‘g ‘d, X o razm , Toxariston, 
F a r g 'o n a d e h q o n c h ilik , s h a h a r aholisi h u n a r m a n d c h ilik va savdo-sotiq 
bilan, u n in g t o g ‘li va c h o ‘l tu m a n la r id a istiq o m at qiluvchi katta qismi 
esa ch o rv ach ilik bilan s h u g ‘uilangan.
Arablar istilosi arafasida 0 ‘zbekiston m a y d a - m a y d a davlatlardan iborat 
edi. S h a rq va xitoy tillarida yozilgan m a n b a la r m a ’lu m o tlarig a q arag an d a
VIII asr boshlarida yurtim izda 15 yaqin mustaqil d av latla rb o 'lib , bularning 
e n g k a t t a s i X o r a z m , S o ‘g ‘d , B u x o r o , C h a g ' o n i y o n , T o x a r i s t o n ,
U stru sh o n a, C h o c h va F a rg 'o n a hisoblangan. U larning podshohlari jabg'u 
(knyaz), x u d o t, ixshid va isp ah b ed d e b atalardi.
A r a b l a r 0 ‘z b e k i s t o n h u d u d i g a 6 7 4 - y i l d a n b o s h l a b b o s tir ib kira 
b o s h la d ila r. B o s q in c h i q o 's h i n l a r g a x a lifa lik n in g X u r o s o n d a g i noibi 
U b ay d u llo h ibn Z iv o d boshchilik qilar edi. O 's h a n d a ular Poykent va 
Buxoro sh ah arlari h a m d a ularning te v a rak -atro fid ag i t u m a n la r n i ta lo n - 
taroj qildilar va k atta o ‘lja (1 m ln d ir h a m pu l, 4000 asir va boshqalar) 
b ilan qaytdilar. B u n d a n keyin h a m arab lar 0 ‘z b ek isto n ustiga k o 'p m a rta
ta lo n c h ilik yurishlarini uyushtirdilar.
705-yildan boshlab arablarning O 'z b e k isto n ustiga istilochilik yurishlari 
kuchaydi. Bunga arablarning Xurosondagi yangi noibi Q utayba ibn Muslim 
(715-yili ho zirg i A n d ijo n v ilo y a tin in g J a l o l q u d u q t u m a n i d a , hozirgi 
S h u r u n c h m o z o r, aslida Qilich m o z o r t e m ir yo'l bekati yonida o'ldirilgan) 
boshchilik qildi.
A rab q o 's h in i 706-yili O m u l ( C h o r j o 'y ) , Z a m m (K a rk i), Buxoro 
h a m d a P o y k e n t s h a h a r l a r i n i , 7 0 9 -y ili esa B u x o r o n i n g m u s t a h k a m
q a l ’alaridan S h o fu rk o n (V a rd a n z a)n i, 710-yili esa Kesh va N asalhi zabt 
etdi. B uxoro, S o 'g 'd , V a rd a n z a va F a r g 'o n a h u k m d o rla ri tu rk la r bilan 
q o 'sh ilib a ra b istilochilariga qarshi ittifoq tu zish g a harakat qildilar, lekin 
o 'z a r o k elish m o v ch ilik lar va ixtiloflar ittifo q n in g m u s ta h k a m la n is h ig a
yo'l b e rm a d i. Q u ta y b a b u n d a n ustalik bilan foydalandi va u la r bilan 
b ir m a - b ir k u rash d a g 'a la b a q o zo n d i.
712-yili Q u ta y b a o 'z a r o ichki k u ra sh la rd a n foydalanib, xiyo n atk o ro n a 
t a r z d a X o ra z m n i h a m b o 'y s u n d ird i. S a m a r q a n d p o d sh o h i G 'u r a k ( 7 I Q -
737) bilan tuzilgan bitim shartlariga b in o a n S a m a r q a n d va S o 'g 'd iy o n a
xalqi arablarga h a r yili 2 million 200 m in g d ir h a m m iq d o rid a o 'l p o n
to 'la s h va a rab q o 's h in ig a 100 m in g kishi t o 'p l a b berishga m a jb u r etildi. 
713—715-villari Q utayba C h o c h (T o sh k en t) h a m d a F a rg 'o n a viloyatlarini, 
s h u n in g d e k Yettisuv va K o sh g 'a rg a c h a b o 'lg a n yerlarni bosib oldi.
A rab istilosi O 'z b e k is to n n in g ijtimoiy-siyosiy va m a d a n iy taraqqiyotiga 
k atta z a ra r yetkazdi, k o 'p la b katta va b o y s h a h a rla rn in g kuli k o 'k k a
133

---

sovurildi, m in g -m in g la b kishilarning “ yostig‘i q u r id i” , Marv, B uxoro, 
S a m a rq a n d va X o razm kutub x o n alarid a sa q la n a y o tg a n ju d a k o ‘p n o y o b
asarlar y o ‘q qilindi.
Arab istilochilari m a h a lliy xalqlarni h a m m a jb u ra n islom d in ig a
kiritdilar, m e h n a tk a s h la r zim m asig a o g ‘ir soliqlar va ja rim a la r — xiroj, 
jizya, zakot yuklatildi, a h olining yarim mulki arab q o ‘shini foydasiga 
m u so d ara qilindi.
0 ‘zbekiston xalqlari arab istilochilari z u lm ig a qarshi bir n e c h a b o r
q o ‘z g ‘o lo n k o ‘tard ilar. V III a s rn in g o ‘r ta la rid a b o 'l g a n Is’h o q tu r k
q o ‘zg‘oloni, 769—776-yillarda b u tu n M o v a r o u n n a h r n i larzaga solgan 
M u q a n n a (783-yiIi o ‘ldirilgan) boshchiligida b o 'lib o ‘tgan q o ‘z g ‘o lo n , 
806-yili R afi’ ibn Lays boshchiligida S o ‘g ‘d d a b o ‘lib o ‘tgan d e h q o n l a r
q o ‘zg‘oloni sh u lar ju m la sid a n d ir.
A rab xalifaligi ta rk ib ig a kirgan x a lq la rn in g iqtisodiy va m a d a n iy
taraqqiyotidagi katta ta fovut, ularning etn ik jih a td a n bir xil emasligi, 
ular o'rtasidagi iqtisodiy va m a d a n iy a lo q a la rn in g zaifligi, ayniqsa, yer- 
suv va boylikning to b o ra m ahalliy bosh liq lar q o ‘lida t o ‘plana borishi va 
n ihoyat, m ahalliy aholi va b o s q in c h ila r o'rtasidagi ziddiyatlarning to b o ra
kuchayib borishi xalq harakatlari va o ‘zaro kurashni kuchaytirib yubordi. 
Bu hoi, o ‘z navbatida, arab xalifaligining inqirozini tezlashtirdi. IX asrning 
birinchi ch o rag id a u n in g z a m in id a m ustaqil m ahalliy davlatlar p ay d o
b o ‘ldi. M asalan , M isrda T u lu n iy la r (868), T a b a ris to n d a Aliylar (864), 
X u ro s o n d a T o h iriy la r (821), S eisto n d a Safforiylar (867) va n ih o y a t, 
M o v a ro u n n a h rd a S o m o n iy la r (819) h o k im iy at tepasiga keldilar. Boshqa 
o 'lk a la rd a h a m sh u n d a y ahvol yuz berdi. Qisqasi, 935-yildan boshlab 
A bbosiylar xalifalikda o ‘z siyosiy m avqelarini t a m o m a n y o ‘q o td ila r va 
n om igagina xalifa b o ‘lib qoldilar.