A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

7.3.14. 
«Tarjimai ahvoli amironi
Buxoroyi sharif az amir Doniyol to asri amir Abdulahad»
’’Tarjim ai ahvoli am ironi Buxoroyi sh arif az am ir Doniyol to asri 
am ir A bdulahad” ( “ Buxoroyi sh arif am irlarining taijim ai ahvoli. A m ir 
Doniyoldan to am ir A bdulahadgacha” ) asarining muallifi A hm ad Donish 
yoki A hm ad Kalla nom i bilan m ash h u r b o 'lg an , XIX asrda ko'zga 
ko'ringan m utafakkir shoir, adib, olim va diplom atdir. U ning to 'la ismi 
A hm ad ibn N osir ibn Y usuf al-X anafiy al-B uxoriydir. B o'lg'usi tarixchi 
1827-yili Buxoroda tug'ilgan. U yoshligidan yaxshi o 'q ib tarix, m um toz 
adabiyot, riyoziyot-m atem atika, ilmi nujum -astron om iya, m usiqa va 
tibbiyot ilm larini yaxshi o 'rg an g an , husnixat va m usaw irlik sirlarini 
ham egallangan.
Ahmad Donish o 'z faoliyatini xattotlikdan boshlagan va 50-yil 
boshlarida 
am ir N asm lloh xizmatiga qabul qilingan, 1870-yili iste’foga chiqib, ilmiy 
faoliyat bilan m ashg'ul bo'lgan.
Ahm ad D onish 1857-yili am ir N asrulloh, 1869 va 1974-yillari 
am ir 
M uzaffar(I860—1885) elchiligi tarkibida Peturburgda bo'ldi va 
Rossiyaning 
iqtisodiy, ijtim oiy-siyosiy va m adaniy hayoti bilan yaqindan 
tan ish d i. 
Bu safarlar olim ning dunyoqarashiga katta t a ’sir k o'rsatdi. 
L ekin, u 
Buxoroning Rossiyaga qaraganda qoloqligining haqiqiy sabablarini 
tushunib

---

yetm adi. U jam iy atn i mavjud q o n u n va tartiblarini takom illashtirish 
yo‘li bilan, odil podshohning q o ‘li bilan q aytadan qurish m um kin deb 
hisoblardi. O lim ning bu qarashlari uning “ N av o d iru l-v aq o y e” ’ ( “ N od ir 
voqealar”) nom li asarida o ‘z aksini topgan. A hm ad D onish ushbu asarida 
am irga davlatni boshqarish ishlarini q aytadan qurishni m aslahat berdi. 
Lekin, am ir bundan darg'azab bo'ldi va 70-yillar oxirida Ahmad Donishni 
poytaxtdan uzoqlashtirdi va G 'u z o rg a qozi qilib yubordi.
1885-yili, am ir MuzafTar vafotidan keyin, u Buxoroga qaytib keldi va 
um rining qolgan qism ini ilmiy m ash g 'u lo tlar bilan kechirdi. A hm ad 
Donish 1897-yili vafot etdi.
A hm ad D onish serm ahsul ijo d k o r b o 'lib , ilo h iy o t, ilmi nujum , 
geografiya, adabiyot va tarixga oid 20 ga yaqin asar yozib qoldirdi. 
“ M anozir ul-kavokib” ( “ Sayyoralam ing m anzaralari”), “ N avodir ul- 
vaqoye’” va "Taijim ai ahvoli am ironi Buxoroyi sharif” (1885-yildan keyin 
yozilgan) asarlari ana shular jum lasidandir.
O 'zbekistonning XIX asrdagi ijtim oiy-siyosiy hayotini o'rganishda 
olimning so'nggi asari katta ilmiy aham iyatga ega. Kitobda katta so'zboshi, 
sayyoralam ing inson taqdiridagi aham iyati, din va uning jam iyatdagi 
o 'm i to'g'risidagi fikrlardan keyin qisqa tarzda am ir Doniyol (1758— 
1785), Shohm urod (1785—1800), H aydar va am ir N asm lloh hukm ronligi 
yillarida b o'lib o 'tg an voqealar bayon etilgan.
Asam ing katta va so'nggi qismi am ir M uzaffarga bag'ishlangan. Bu 
qismda Buxoro xonligining XIX asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy 
ahvoli, shuningdek, ch o r Rossiyasi qo'shinlari tom onidan 1866-yili Jizzax 
ham da 1868-yili S am arqandning ishg'ol qilinishi voqealari batafsil bayon 
etilgan.
’’T aijim ai ahvoli am iro n i B uxoroyi s h a r if ’ asarining q o 'ly o zm a 
nusxalari T o shkent, S am arqand, Buxoro, D ushanbe kutubxonalarida 
mavjud. Asam ing m atni A.M irzoyev to m o n id a n chop etilgan. 1960-yili 
kitobning qisqartirilgan ruscha taijim asi D ushanbeda nashr qilingan.