A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .2 . Arab tilidagi manbalarning xususiyatlari
Arab tilida yaratilgan tarixiy asariar yoki yozma yodgorliklar quyidagi 
umumiy xususiyatlaiga ega. Ular garchi arab tilida yozilgan bo'lsa-da, 
barchasida umumiy tarixni qamrab olishga, ya’ni tarixni jahon tarixi sifatida 
idrok etishga, talqin qilishga intilish alohida sezilib turadi. Bu manbalar 
uchun ilk tarixiy asar va namuna sifatida “Q ur’oni karim” olinadi.
Kitoblar ichida tarixchilar o'zlarining “Q ur’oni karim ” , hadislar va 
“ Payg'ambarlar qissalari” , diniy rivoyatlami yaxshi bilishini namoish 
etishga va ulaidagi mashhur va m a’lum voqea, hodisa, rivoyat, aqidalardan 
unumli foydalanishga intilganlar.
Arab tilidagi yozma manbalarning eng qadimgilari, asosan mumtoz 
yozuv turlaridan kufiyda ''Q ur’oni karim” va tafsir, hadislar nasx, suls 
yozuvlarida bitilgan. XV asrdan so'ng iste’molga nasta’liq yozuvi kirgan. 
Alohida farmon va hujjatlar ta ’liq yozuvida bitilgan.
Tarixiy asariar mazmuni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, 
ularda matn an ’anaviy Alloh hamdi - tahm id, payg'ambarimiz na’tlari, 
to'rt sahoba yoki sahobai roshidin ta ’rifi kelib, undan so'ng asar kimga 
bag'ishlangan bo'lsa, odatda ular yuksak lavozimdagi shaxslar yoki 
hokimlar bo'lgan, o'sha homiylarga bag'ishlov-maqtov yoziladi va ana 
shundan keyin kamtarin muallif o'zi haqida, qanday asar 
yo zm oqchi 
ckanligi, uning nomi va asaming ixcham mazmuni yoki zamonaviy til 
bilan aytilsa, annotatsiyasi bayon etiladi.
42

---

Asaming oxiridagi xotima - kolofonda esa, m uallif asarini tugatib
• 
ni uchun Allohga shukronalar keltirib, m azkur qo'lyozm a asar va 
uning ushbu nusxasi, ko'chirilish joyi va tarixi, xattoti haqida m a’lumot 
keltiriladi. Tarixiy asarlarda keltiriladigan “Q ur’oni karim ” oyatlari va 
“ Hadisi sharif” namunalari, odatda asosiy m atndan ajratib, boshqa siyoh 
bilan va ko'pincha boshqa yozuv, xat turi, masalan kufiy, nasx yoxud 
suis yozuvida boshqacha siyoh bilan bitilib, alohida ziynatlanadi.
Tarixiy asarlar qo'lyozmalari o ‘z davri an ’analariga mos ravishda charm 
muqova - jildlarga olingan, kitob boshlanishi shams, unvon, sarlavha, 
zarvaraq naqshlari bilan, matn o'rtalarida lavha naqshlarva mo'jaz rasmlar 
bilan bezatilgan. Nam una sifatida Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining 
m o'tabar qo'lyozmasini ko'rsatish mumkin.
Umuman, arab tilida yurtimiz tarixiga oid m anbalar bilan tanishib 
ulaming ham son jihatidan ko'pligi, ham ilmiy saviyasi juda yuqori ekanligi 
guvohi bo'lam iz. G archi, qomusiy olim im iz Beruniy arablarda tarix 
yaratish an’anasi juda qadimiy va boy emasligini haqli ravishda qayd 
etgan bo‘lsa-da, arab xalifaligi shakllanganidan so'ng, yunon, eron, 
yahudiy va nasroniy tarix a n ’analaridan ijobiy va ijodiy foydalangan arab 
va, asosan arab tilida ijod etuvchi muarrixlar ham arab xalqlari, ham 
arab xalifaligi hududiga kirgan yoki unga qo'shni bo'lgan xalqlar tarixini 
yozishga juda katta hissa qo'shdilar. Shuning bilan biiga, yurtimizdan 
yetishib chiqqan tarixchilarim iz ham arab tilida, ayniqsa Beruniy, 
Sam’oniy, Shahobiddin Nisoviy kabi tarixchilar ajoyib asarlar yaratib 
arab tilidagi tarix ilmi taraqqiyotiga munosib ulush qo'shdilar. Ya’ni, 
arab tilidagi manbalami o'rganish hali o 'z dolzarbligini yo'qotgani yo'q. 
Ular xalqimiz boy merosining ajralmas qismi bo'lib, o'tmishdagi yuksak 
taraqqiyotimiz guvohidir.
Ushbu darslikda arab tilida bitilgan yurtimiz tarixiga oid eng muhim 
yozma manbalar to'g'risida ixcham va qisqa m a’lumot berishga intildik. 
Chunki tarixim izning bu qatlam i, y a’ni arab tilida V II-X IV asrlar 
davomida yaratilgan yozma manbalar hali mukammal o'rganilgan deyish 
qiyin. Bu kelgusi manbashunoslar oldidagi sharafli vazifa. Albatta, biz 
keltiigan yoki zikr etgan asarlar nomlari bilan arab tilidagi manbalar 
ro'yxati ch eg aranlanm ay d i, yoxud tug am ayd i, am m o bakalavriat 
talabalarida um umiy tasa w u r hosil qilish uchun kifoya qiladi, deb 
hisoblaymiz.