A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

I.N iz o m u td in o v  
va  T.Fayziyev  tom onidan  o 'zb ek   tiliga  taijim a  qilingan.
1  S ham suddin  E ltutm ish  (1 2 1 1—1236)—X III  asrda  Shim oliy  H in d isto n n i  idora  qiltM"1 
M u'izziylar sulolasidan.
174

---

4 .4 .1 0 .  «Tarixi  jahonkushoy»
“Tarixi  ja h o n k u s h o y ” 
( “Jahongir  (C hingizxon)  tarixi” )  nom li  yirik 
tarixiy  asam i  y aratg an  
tarixchi  XIII  asrda  o 'tg an   yirik  olim   va  davlat 
arbobi  Juvayniydir. 
U ning to 'liq   ismi  A louddin O tam alik  ibn  Bahouddin 
M u h a m m a d  
al-Juvayniy.  U  1226-yili  G 'a rb iy   X urosonning  Juvayn 
hududiga  qarashli 
O zodvor qishlog'ida  badavlat  va  nufuzli  siyosiy  arbob 
oilasida  tu g 'ilg a n . 
Otasi  Bahouddin  M uham m ad  X orazm shoh  Alouddin 
M u h am m ad n in g  
Xurosondagi  noibi  bo 'lg an ,  m o 'g 'u lla r  xuruji  vaqtida 
S u lto n   J a lo lu d d in  
b ilan   birga  ularga  qarshi  ja n g la rd a   q atn ash g a n . 
M o 'g 'u lla r  1221-yili 
N ishopum i  ishg'ol  qilgach,  Bahouddin  M uham m ad 
Tusga  q o ch ib   b o rd i 
va  uning  m ustahkam   q al’alaridan  biriga  yashirindi. 
L ekin  q a l’a  h o k im i 
u ni  b andga  o lib ,  m o 'g 'u l  lash k arb o sh ila rid an  
Q o 'lb o 'lo tg a  to p sh ird i. 
Q o 'lb o 'lo t  asim ing  m a’lum otli va  iste’dodli shaxs 
ekanligini  an glab, 
uni 
tirik  
qoldirdi.  Keyincha  B ahouddin  M uham m ad 
m o 'g 'u lla r xizm atiga 
qabul qilindi va to  vafotiga (1258) qadar Xurosondagi 
m o 'g 'u l  h o k im lari 
C h in te m u r,  K irk o'z,  A rg'un  o g 'a   h uzurida  sohib 
devonlik  vazifasida 
turdi.
Bahouddin  M uham m addan  ikki  o 'g 'il  qoldi.  T o 'n g 'ich i  Sham suddin 
M u h a m m a d   1 2 6 2 - 1 2 8 3 - y illa r i  E ro n d a g i  m o 'g 'u l   h u k m d o rla ri 
Elxonlardan  Halokuxon  (1256-1265)  ham da Abaqaxon  ( 1265— 1282)ning 
vaziri,  sohib  devoni  bo'lgan  va  m am lakatning  ijtimoiy-siyosiy  hayotida 
katta rol  o'ynagan.  Kenja o 'g 'li A louddin yoshligidan yaxshi o 'q id i,  arab, 
fors,  keyinchalik  m o 'g 'u l  va  uyg'ur  tillarini  m ukam m al  o 'rg and i,  o 'rta  
asr  fanining  bir talay  sohalarini  puxta  egalladi.  U  yoshligidayoq  m o'g'ul 
hukm dorlari  xizmatiga  qabul  qilindi  va  K irko'z  ham da  A rg'un  og'aning 
devonida  xizmat  qildi.  Alouddin  O tam alik  Juvayniy  A rg'un  og 'a  bilan 
uch  m arta  1246-1247,  1249-1251,  1252—1253-yillari  M o'g'ulistonga, 
Q oraqo'rum ga bordi.  U  1256-yilning boshlarida  H alokuxonning buyrug'i 
bilan  Ismoiliylar  hukm dori  R ukniddin  H urshoh  huzuriga  M aym anduz 
qal’asiga  elchi  b o'lib  bordi  va  unga  qarshilik  ko'rsatm ay  taslim   bo'lish 
haqidagi  ta la b n o m a n i  to p sh ird i.  Ju v ay n iy   M ay m an d u z n i  m o 'g 'u l 
q o 'sh in lari  to m o n id a n   ish g 'o l  qilish  c h o g 'id a   Ism o iliy larn in g   boy 
kutubxonasini  talon-tarojdan  saqlab  qoldi.
Alouddin Otamalik Juvayniy  1259-yili  Iroq va  Xuzistonga hokim.  malik 
qjlib  tayinlandi.  O 'shanda  u  Bag'dod  va  uning  atrofidagi  joylam i  obod 
q'ldi.  Tarixchi  Vassofning  (XIII  asr  oxiri  -   XIV  asm ing  birinchi  varmi) 
ma  lumotlariga qaraganda,  u  katta  m ablag',  10000 oltin dinorsarflab  Frot 
v. , r idan 
va  Najafga  suv  olib  kelgan.  Juvayniy  bu  lavozimda  20
У  an  ortiq  turd i.  1271-yili  raqiblari  qozi  sayyid  T o jid din   Ali  ibn
175

---

M uham m ad,  “ Kitob  al-faxriy”  asari  muallifi  Abu  J a ’far  Jaloluddinninu 
otasi  boshchiligida  unga  qarshi  zim dan  kurash  boshladilar.  Oqibatda, 
u la r 
Juvayniyni mansabini suiiste’mol qilib, xazinani birqismini o'zlashtirganlikda 
aybladilar.  Juvayniy odam   yollab  qozi  Tojuddin  Alini  o'ldirtirdi,  lekin 
bu 
bilan  muxoliflarining  ta'qibidan  qutulib  qololmadi.  O 'sha  yilning  o'zida 
Abaqaxon  Bag'dod  devonini  taftish  qilish  uchun  odam   yubordi.  Taftish 
natijasida  250  tum an  (bir tum an  10000  kumush  dinorga  teng)  kamomad 
borligi aniqlandi. Juvayniy qam ab qo'yildi va kam om ad undirib olingandan 
keyin hibsdan ozod qilindi  va o 'z   mansabiga tiklandi.
O radan  o 'n   yil  o 'tg ach ,  1281-yili,  Tojuddin  ismli  bir  shaxs  uni  yana 
xazinaga  “q o 'l cho'zishda” va yashirincha  M isr bilan aloqa bog'iaganlikda 
aybladi.  B ag'dodning moliyaviy xo'jaligi yana taftish  qilindi va 300 tum an 
kam om ad borligi aniqlandi. Juvayniy yana hibsga olindi, lekin kam omadni 
to'lashga  so 'z  bergani  uchun  qam oqdan  ozod  qilindi.  Lekin,  butun  yer- 
suv  va  qim m atbaho  buyum lam i  sotsa  ham ,  kam om adning  faqat  170 
tum anini  qopladi,  xolos.  Juvayniy  yana  qam oqqa  olindi,  uni  qiynoqqa 
soldilar,  B ag'dod  ko'ch alari  b o 'y lab   y alangg'och  qilib  olib  o 'td ilar. 
Juvayniy  T o 'q u d a r A hm ad  davri  (128 2-1 2 8 4 )  da  og'asining  yordamida 
hibsdan ozod etildi,  m usodara qilingan  m ol-m ulki qaytarib berildi.  Lekin, 
oradan  k o 'p  o 'tm ay , shahzoda A rg'un  Bag'dod devonini  qaytadan taftish 
qilish  va  Juvayniyning  m ol-m ulkini  m usodara  qilishni  buyurdi.  O 'sha 
vaqtda  Juvayniy  O zarbayjonning  Arronida  edi.  Bu  xabar  fojiaga  olib 
keldi  —  1283-yili  Juvayniy  yurak  xurujidan  vafot  etdi.
A louddin  O tam alik   Juvayniy  M o 'g 'u lis to n ,  O 'z b e k isto n   ham da 
Eronning  X III  asrdagi  ijtimoiy-siyosiy  tarixidan  hikoya  qiluvchi  asari 
bilan  shuhrat  topti.  Kitob  1260-yili  yozib  tam om langan.
“Tarixi jahonkushoy” asari  uch qism dan  iborat:  1)  M o'g'ullar, 
ulam ing 
Chingizxon davridagi  istilochilik yurishlaridan to G uyukxon  (1246-1249) 
davrigacha,  shuningdek,  Jo'jixon,  C hig'atoyxon  va  avlodlari 
tarixi. 
2) 
X orazm shohlar  va  Xurosonning  m o'g'ul  hukm dorlari 
davridagi 
(1258- 
yilgacha) tarixi,  3)  Eronning  1256— 1258-yillardagi 
ijtim oiy-siyosiy ahvoli, 
shuningdek,  Ism oiliylaming diniy-harbiy uyushmasi  va 
Ism oiliylar davlati 
(1090—1258)  tarixi.  Ism oiliylar  tarixi  M aym anduzdagi 
k u tu b x o n a d a  
to p i lg a n   a s a r l a r ,   x u s u s a n   I s m o i l iy l a m i n g   k o 'z g a  
k o 'r i n g a n  
nam oyandalaridan  Hasan  Sabohning  (taxm inan  1055—1124) 
hayoti  va 
faoliyati  haqida hikoya qiluvchi  “ Sarguzashti sayyidm o” 
( “ Sayidim izning 
sarguzashtlari”)  nom li  kitob  asosida  yozilgan.
O 'rta   Osiyo  va  O 'zbekiston  tarixi  uchun  “Tarixi  jah on kush oy ’  ning 
1 -1 1 qismlari alohida ahamiyatga ega. Asaming Xorazm va 
X o r a z m s h o h l a r
176

---

tarixiga oid 
qismi  (11  qism )  bizgacha yetib kelm agan  “ M ashorib at-tajorib 
va 
g 'a v o rib  
a l-g 'a ro ib ”  ( “ Im tih o n n i  salq in lash tirish   joy i  va  ajoyib 
narsalam ing 
yuqori darajasi”),  Faxriddin  Roziyning (1 2 10-yili vafot etgan) 
“J a v o m e ’ 
u l-u lu m ”  ( “ llm lar  m ajm uasi” )  kitoblari  asosida  yozilgan. 
M o v a ro u n n a h r 
va  Sharqiy  Turkiston  tarixi,  shuningdek,  M o'g'uliston 
haqidagi  xabarlar, 
asosan  muallifning shu  m am lakatlarga qilgan sayohatlari 
vaqtida  to ‘p la n g an  
m a’lum otlar asosida  yozilgan.
“Tarixi  jah onk ushoy” ning  forsiycha  m atni  M irzo  M uham m adxon 
Qazviniy tom on idan  1912,  1916 va  1937-yillarda  nashr etilgan.  Asam ing 
inglizcha va turkcha-usm onlicha (1 jildi) taijim alari bor.  Kitob to'g'risida 
N.  Toshev  nom zodlik  dissertatsiyasini  yoqladi.