A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .3 .3 .  «M ajmu  at-tavorix»
“ Majmu at-tavorix” yoki  “Zubdat  ut-tavorix” nomli asar muallifi  Hofizi 
Abru  nomi bilan  m ashhur bo'lgan  yirik geograf va tarixchi  olimdir.  Uning 
haqiqiy  ismi  Shahobuddin  Abdulloh  ibn  Lutfulloh  ibn  Abdurashid  al- 
Xavofiydir. Abdurazzoq Samarqandiyning so'zlariga qaraganda Hofizi Abru 
Hirot  hududidagi  Xavofda  tug'ilgan,  H am adonda tahsil  ko'igan  va  1430- 
yilda  Zanjonda  vafot  etgan.  Boshqa  tarixiy  m anbalam ing  m a’lumotlariga 
va uning so'zlariga qaraganda  Hofizi Abru Amir Tem ur va Shohruh saroyida 
istiqom at  qilgan  va  har  ikkala  hukm dor  bilan  yaqindan  m unosabatda 
bo'lgan.  Agar  u  A m ir  T em ur  bilan  faqat  saroydagina  yaqin  suhbatdosh 
bo'lgan  bo'lsa,  Shohruh  bilan  uning  yurishlarida  biiga  bo'lgan.
Hofizi  Abru  Shohruhning  topshirig'i  bilan  ikkita  yirik  asar  yozgan.
Bulardan  biri  tarixiy-geografik  m azm unda  bo'lib,  1414-1420-yillar 
orasida yozilgan.  U  X asrda arab tilida bitilgan  nom a’lum bir kitob asosida 
yozilgan.  Y u.E.B orshevskiyning  so'zlariga  qaraganda,  bu  “ Kitob  al- 
masolik  va-l-m am olik”  deb  atalib,  Hasan  ibn  Ahm ad  Muhallabiyning 
qalamiga mansub bo'lgan.  Shohruh  M irzo  1414-yili  Hofizi Abruga mazkur 
asam i  fors tiliga taijim a qilish va boshqa  m anbalar asosida qayta ishlashni 
topshiigan.  D em ak,  bu  asar  shunchaki  kompilyatsiya  va  taijim a  bo'lib 
qolm ay,  balki  yangi  dalillar  bilan  boyitilgan,  diqqatga  sazovor  asardir. 
Shuni  aytish  kifoyaki,  unda  h a r  b ir  vilo yatnin g  geografik  holatini 
tavsiflashdan  tashqari,  uning  qisqacha siyosiy  tarixi  ham   bayon  qilingan. 
Biz  uchun  asarda  A m udaryoning  Kaspiy  dengiziga  quyilishi  haqidagi, 
shuningdek,  M ovarounnahr va uning yirik shaharlari  Buxoro,  Samarqand, 
Nasaf,  Kesh, Termiz, Xo'jand va boshqalar haqida keltirilgan m a’lumotlar 
muhim   aham iyat  kasb  etadi.
196

---

A sam in g  
yaxshi  qo'lyozm a  nusxalari  Angliya  va  Rossiyada,  Sankt- 
P eterbuig 
shahrida  saqlanm oqda.
H ofizi  A bru 
S hoh ruhning  k o 'rsatm asi  bilan  o 'z id a n   aw al  o 'tg an  
m azkur 
tarixchilar  Tabariy,  R ashiduddin  ham da  N izom uddin  Shom iy 
asarlariga 
qo 'shim chalar  (zayl)  ham   yozgan.  1412— 1418-yillar  orasida 
vozilgan  b u  
qo'sh im ch alar  “ M ajm ua-yi  Hofizi  A bru”  deb  ataladi.
’ 
T a b a riy   a s a rin in g  
B al’am iy  ta h ririg a   q ilingan  q o 'sh im c h a   xalifa 
M uqtadir 
(9 0 8 -9 3 2 )  zam onidan  to   M o 'tasim   (1 2 4 2 -1 2 5 8 )  davrigacha 
xalifalikka  kirgan 
m am lakatlarda bo'lib o 'tg an  voqealam i o 'z   ichiga oladi.
R ash id u d d in n in g  
“Jom e  ut-tavorix”iga qilingan qo'shim chaga  Kurtlar 
(K artlar)  sulolasidan 
chiqqan  podshohlar,  T u g 'a  T em ur,  A m ir  Vali  ibn 
Shayx Ali  H in d u , 
sarbadorlar hamda A m ir A rg'unshoh tarixi, ya’ni  Eronda 
1 3 0 6 -1 3 9 3 -y illar 
orasida  bo'lib  o 'tg a n   voqealar  kiritilgan.
N izom uddin  Shom iyning  “ Z afam o m a”siga qilingan  ilovada esa Am ir 
T em u r 
hukm ronligining so'nggi  davri  va  S hohruh  tarixi  1416 yilga qadar 
bayon  etiladi.
“ M ajm u a” n in g  
ayrim qismlari  m atni  va taijim asini  Xonbobo  Bayoniy 
1938-yilda, 
F .T auer  1959-yili  va  K .M .M aitra  1934-yili  nashr ettirganlar.
Hofizi  A b ru n in g  
asosiy  katta  tarixiy  asari  “ M ajm u  at-tavorix"  bo'lib, 
uni  m u arrix  
S h o h ru h n in g   o 'g 'li  B o y su n g 'u r  M irzo  (1433-yili  vafot 
e tg a n )n in g to p sh irig 'i 
bilan  1423-1425-yillari yozilgan.  M azkur asar to 'rt 
qismga  b o 'lin g a n : 
1)  islomiyatdan  a w a l  o 'tg an   payg'am barlar  va  Eron 
p o d s h o h la r i; 
2)  M u h a m m a d   p a y g 'a m b a r   va  a ra b   x alifa la ri  (a l- 
M uhtasim gacha); 
3)  Eronning  Saljuqiylar  ham da  m o 'g 'u llar  davridagi 
(Elxon Abu  Said 
davrigacha) tarixi; 4)  “ Z ubdat  ut-tavorixi  Boysunquriy” .
A sam ing  so 'n g g i, 
to 'rtin ch i  qismi  asli  va  m ustaqil  aham iyatga  ega 
bo'lib,  u nda A m ir 
T em ur tarixi, qayta  ishlangan va birm uncha to'ldirilgan 
ham da  X u ro so n , 
qism an  M o v aro u n n ah rn in g   1427-yilgacha  bo 'lg an  
ijtim oiy-siyosiy  ahvoli 
bayon  etilgan.
“ M ajm u a t-tav o rix ” 
asarining qo'lyozm alari Toshkent  ham da Turkiya, 
O lm o n iy a,  A n g liy a, 
Fransiya,  E ron  va  boshqa  xorijiy  m am lak atlar 
kutubxonalarida 
saqlanm oqda.