A ashirov, sh. Atadjanov

IV. 3. Dunyo aholisining geografik va antropologik
klassifikatsiyasi
H ar bir fan ta rm o g i uning asosiy tadqiqot predmeti to ‘g‘- 
risidagi m aium otlarni yigish va ularni tizimlashtirish ham da 
klassifikatsiyalashdan boshlanadi. Lekin, klassifikatsiyalash bar­
cha uchun um um iy va turli maqsadlarni o ‘zida qamrab olgan 
b o im o g i ham da uning tabiatiga ko‘ra klassifikatsiya qilinayot- 
gan obyektining tuzilishini to iiq aks ettirgan holda mavjud 
p rinsiplar (tam oyillar) va dasturlarga mos k elm o g i zarur. 
O datda, klassifikatsiyalash natijasida qator yangi qonunlar va 
qonuniyatlar, nazariyalar va konsepsiyalar yaratiladi. Bu m a’no­
da etnologiya fani ham m azkur qoidalardan mustasno emas.
\Dunyo xalqlari ham m a iu m bir shaklda etnik tasniflashni talab 
qiladi. Dunyo xalqlari geografik joylashuvi, antropologik tuzilishi, 
til mansublik guruhi hamda xo‘jalik an’analariga ko‘ra tasniflanadi.
XIX 
asr oxirida nimis olimlari (L. Frobenius, F. Grebner va 
boshqalar) va keyinchalik amerikalik antropologlar (K. Uissler, A. 
Kryober) dunyo m intaqalarini m adaniy rivojlanish «madaniy 
mintaqalar», rayonlariga boiish usulini ishlab chiqqanlar. Sobiq
110

---

SSSR etnografiyasida ushbu ilmiy an’ana «xo‘jalik madaniy tip - 
lari» «tarixiy-madaniy viloyatlar» kategoriyalarida o ‘z aksini top- 
gan. Bu borada mashhur rus etnograflari V.G. Bogoraz, S.P. Tolstov, 
M .G . Levin, N .N . Cheboksarovning ishlarini alohida ko‘rsatib 
o ‘tish joizdir. T o‘g‘ri, bugungi kunda bunday tasniflanish ayrim 
G ‘arb olimlari tomonidan jiddiy tanqid ostiga olinishiga qaramay ha- 
nuzgacha ilm olamida butkul o‘z mavqeini yo‘qotgan deb bo'lmaydi.
Geografik klassifikatsiya xalqlarning bevosita yashayotgan 
mintaqalari bilan b o g iiq tarzda yaratiladi. Geografik tasniflash 
natijasida turli xalqlar yashagan hudud shartli ravishda geografik 
regionlar nom i bilan ataladi. Xuddi shunday tarzda « 0 ‘rta Osiyo 
xalqlari», «Sharqiy Yevropa xalqlari» kabi nom lar paydo bo‘lgan. 
Bunday shaklda xalqlarni tasniflash faqatgina geografik tasniflash 
uslublari etnik prinsiplar bilan m a’lum m a’n o d am o s kelgan 
taqdirdagina bajariladi. Xalqlarni bunday holda tasniflash prin- 
siplari, garchi fanda keng qo‘llanilishiga qaramay, xalqlarning 
kelib chiqishi, ularning shakllanishi, xo‘jalik yuritish a n ’analari, 
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti muammolariga to ‘la javob bermaydi. 
Biroq, bu usul xalqlarni turli hududlar bo ‘yicha um um lashtirish 
va etnoslami turli hududlar bo‘yicha taqsimlagan holda tasniflash 
imkonini beradi. Shu boisdan ham bunday tasniflash yordam chi 
xususiyat kasb etadi. U xalqlarni guruhlashtirishdagi boshqa 
m e’yorlar bilan m os kelgandagina, ya’ni boshqachasiga, katta- 
katta mintaqalar misolidagina qo'llaniladi. Xalqlarni tasniflash ichki 
viloyatlardan voz kechishni talab qiladi.
Dunyodagi barcha m am lakatlar tom onidan qabul qilingan 
yagona geografik tasniflash mavjud emas. Bu borada eng sodda 
bo ‘linish sifatida