Yettita davlat (AQSH,
Indoneziya, Rossiya, Braziliya, Yaponiya,
Nigeriya, Pokiston)da 100 mln.dan ziyod kishi istiqomat qiladi.
Hozirgi kunda dunyoda o ‘z suvereniteti va doimiy aholisiga ega
bo‘lgan 225 mamlakat mavjud. Barcha mamlakatlarda yashovchi
kishilar soni bir xil m e’yorda emas. Yuqorida nomlari zikr etilgan
mamlakatlarda zamin ahlining qariyb 60% yashagan. Shu bilan
birga 62 ta yirik mamlakatlarda (aholisi soni 10 m ln.dan oshiq
b o ig an ) dunyodagi aholining qariyb 95 foizi istiqomat qiladi.
Dunyoda aholisi soni juda kam boigan 38 ta «mitti» mamlakatlar
ham mavjud b o lib , ularda umumiy hisobda qariyb 1 mln.ga
yaqin aholi yashaydi.
Etnik jarayonlarga XX asrning 30-yillari birinchi yarmida yuz
bergan iqtisodiy inqiroz va dunyodagi
yirik davlatlarning siyosiy
o'zgarishlari ham sezilarli darajada ta ’sir qilgan. 30-yillarga kelib
dunyo bo'yicha aholining yillik o‘sish darajasi 1% ga tushib qolgan.
Jum ladan, 1935-yiIda Fransiyada tug‘ilish o lim d a n kamayib
ketgan. Shuningdek, AQSh aholisining tabiiy o ‘sishi ham pasayib
ketgan, bu davrda Osiyo aholisining yillik o'sishi awalgiga nisbatan
esa 30% ga kamayib ketgan. Faqatgina Lotin Amerikasi davlatlarida
aholining yillik o ‘sishi pasaymagan b o lib , bu hududda aholining
yillik o ‘sishi 1,8% ga ko'paygan.
XX asrdagi etnik jarayonlarga ta ’sir qilgan sabablarning eng
m uhim laridan biri, shubhasiz ikkinchi jahon urushi boigan.
M azkur urush natijasida qariyb 50 mln. kishi qurbon boigan.
Bu davrda faqat Amerika va Avstraliya aholisigina ko‘paygan.
Ayniqsa, Lotin Amerikasi mamlakatlari aholisi urushdan so'ng
vayron b o ig an G ‘arbiy Yevropadan ko‘chib borgan emigrantlar
hisobiga 2,5% ga ko‘paygan.
XX asrning 50-yillarida dunyo miqyosidagi
etnik jarayonlar
oldingi o‘n yilliklardan tubdan farq qilgan. Bu davrda sodir boigan
eng muhim o ‘zgarish!ardan biri «demografik portlash» b o lib ,
oldingi davrlardan umuman farqli boigan. Mazkur yillarda garchi
tugllish kamaygan b o lsa-d a, aholining o ‘rtacha yoshi o ‘sishi va
o lim n in g kamayishi hisobiga aholi soni ortib borgan. Ayniqsa,
60-yillar boshlariga kelib dunyo bo ‘yicha o lim 2 %ga, ayrim
Janubiy Amerika m am lakatlarida, Afrika va Osiyoda 3% ga
108
kamaygan. Natijada 1950— 1983-villar
davomida aholi soni deyarli
ikki baravarga ko‘paygan. Shu bilan birga, ko‘plab Yevropa
mamlakatlarida aholi soni 25% ga oshgan.
Oxirgi o ‘n yilliklarda Osiyo aholisining o ‘sishi kam ayib
bormoqda (60-yillarda 2,2% bo‘lgan boMsa, 80-yillar boshiga kelib
1,8% ga tushgan). Arab mamlakatlarida, Pokiston, Malayziya va
Filippin kabi m am lakatlarda aholi sonining o ‘sishi a n ’anaviy
ravishda yuqori bo ‘lib qolmoqda. U m um an olganda,
m azkur
mintaqadagi aholi sonining ko‘payishi um um iy aholi o ‘sishining
qariyb 60% iga to ‘g‘ri keladi.
Lotin Amerikasi mamlakatlarida oMim sur’atining jiddiy tarzda
kamayishi mazkur m intaqani ikkinchi jahon urushidan keyin
aholi soni ortishi bo ‘yicha dunyo miqyosida birinchi o ‘ringa
chiqishiga sabab bo‘lgan. Biroq, ushbu m intaqada 60-yillardan
boshlab tugMlish sur’ati jiddiy tarzda kamaya boshlagan. Bu holat
aholi sonining o ‘sish darajasiga t a ’sir qilgan ham da aholi soni
oldingi 20-yil darajasida saqlanib qolgan.
Afrika mamlakatlarida etnik jarayonlar birm uncha boshqacha
shaklda kechgan bo ‘lib, bu yerda urushdan keyin eng ko ‘p
tugMlish va o ‘lim ko‘rsatkichini kuzatish mumkin. Faqatgina 60-
yillardan boshlab oMim sur’ati m a’lum darajada kamaya boshlagan.
Biroq, mazkur m intaqada tug‘ilishning ko‘pligi sababli aholi
sonining o ‘sishi bo'yicha dunyo miqyosida yetakchi o ‘rinlarda
turgan. 60-yillardan boshlab Afrika aholi sonining yillik ko‘payi-
shi bo‘yicha Lotin Amerikasi mamlakatlaridan o ‘tib ketgan. Afrika
mamlakatlarining oxirgi o ‘n yilliklardagi aholisining ko‘payish
sur’ati 15 mln. kishini tashkii etadi.
Zamonaviy etnologiyada etnoslarni tasniflash prinsiplari turli -
tum anligi bilan farqlanib turadi;
etnologiyadagi zam onaviy
nazariyalar etnologiya va unga yondosh boMgan qator fanlarning
m a ’lum bir etnos yoki etnik guruhning boshqasidan farqli
xususiyatlarini anglatuvchi m e’yorlar asosida yaratilgan. Q ola
versa, nazariyalar bajarilayotgan u yoki bu tadqiqot maqsadidan
kelib chiqib ham turfa xil boMishi m umkin. Tasniflashning ayrim
m e’yorlari birinchi navbatda xalqlarning etnik mansubligiga,
ularning shakllanish tarixiga asoslansa, aw alo tilshunoslikning
109
tarixiy-qiyosiy
usullari, antropologiya, m oddiy va m a’naviy
madaniyat to ‘g‘risidagi tizimlashtirilgan m a’lumotlar katta aha
miyat kasb etadi. Boshqa m e’yorlar etnik mansubligidan mus-
tasno b o ig an turli xalqlar va ularning guaihlariga tegishli boshqa
xususiyatlar tahlilidan va etnik aloqalar o ‘rnatilganligi yoki mav
ju d em asligidan kelib chiqib belgilanadi. X alqlarni tasnif-
lashda, awalo, xo‘jalik yuritish m e’yorlari asos qilib olingan boiib,
bunda dastaw al tabiiy-geografik muhitga asosiy aham iyat be-
rilgan. Etnik va madaniy a n ’analar esa ikkinchi darajali aham i-
yatga ega boigan. Bu ijtimoiy m unosabatlar taraqqiyoti daraja-
sidagi xalqlar guruhiga,
shuningdek, diniy mansubligi bilan ham
bogMiq boigan.
Ushbu antropologik m e’yorlardan kelib chiqqan hoida barcha
xalqlar geografik, antropologik, til belgilari va xo‘jalik yuritish
an ’analariga ko‘ra tadqiq qilinadi hamda turli tarzda tasniflanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
