A ashirov, sh. Atadjanov

1 Тишков В.Л. Реквием по этносу... — C.31.
84

---

singib, o ‘zlarini shu xalq nom i bilan ataydigan b o ‘lib qoladi. 
Ammo, shu bilan bir qatorda, bu guruh o ‘z etnik nomini o ‘t- 
mishda qaysi qabila, elatga mansub ekanligini, ba’zi a n ’analarini 
saqlab qolgan bo ‘ladi.M asalan: qipchoqlar XIX asrning ikkin­
chi yarmi — XX asr boshlarida o ‘zbek xalqi tarkibida (o‘z lahjala- 
ri, turm ush tarzi, m adaniy hayotidagi b a’zi xususiyatlarini saqlab 
qolganliklari tufayli) etnografik guruh bo‘lgan bo ‘lsalar, qozoq, 
qirg‘iz, qoraqalpoq, turkm an, boshqird va boshqa xalqlar tarki­
bida ular (qipchoqlar) etnik guruh hisoblangan. Shunga o ‘x- 
shash, qang‘li, uyshun va bir qator boshqa urug‘lar ham yuqorida 
nomi qayd etilgan xalqlar tarkibida mavjud b o ‘lgan. Bular o ‘z 
etnik nom larini qaysi xalq orasida yashasalar, o ‘sha xalq (qozoq, 
qirg‘iz, qoraqalpoq, turkm an, boshqird va boshqalar) nomlari 
bilan ataganlar.
Ajralib chiqqan etnik qism, boshqa etnoslarga qo ‘shilmasdan 
o ‘zi mustaqil etnik guruh bo ‘lib qolishi ham mumkin. Vaqt o ‘tishi 
bilan uning tarkibiga ayrim (qipchoq bo ‘lmagan) etnikguruhlar 
qo ‘shilib, yirik qabila ittifoqni tashkil qiladi. Bunga X III-X IV
asrlarda D ashti Q ip c h o q d ay a sh ag a n q ip c h o q etn ik guruhi 
misol bo‘la oladi.
Taniqli e tn o g raf K. Shoniyozovning ta ’kidlashicha, q ip ­
choq etnosining asosiy o ‘zagidan ajralib chiqqan guruhlardan 
biri qoraqalpoq, q a n g li va boshqa etnik guruhlarni o ‘z tarkibiga 
qabul qilib, yirik ittifoqni tashkil qilgan edi.
Vaqt o ‘tishi bilan etnik birlik kishilarining bir qismi ajralib, 
boshqa yerga, boshqa tabiiy muhitga borib o ‘rnashib, shu joydagi 
etnosga qo ‘shilib, turm ush tarzini birm uncha o ‘zgartirib, yerli 
xalqning tilini qabul qilib unga aralashib qolishi hollari ham oz 
bo‘lmagan. Agar shunga o‘xshash etnik guruh boshqa xalq tarkibiga 
kirib, etnik birlikning asosiy shartlaridan biri boigan etnik nomini 
(etnonim ini) va b a ’zi boshqa belgilarini saqlab qololsa, unda 
bunday etnik guruh o ‘zining burungi etnik birligiga taalluqli bo‘ladi. 
Vaqt o ‘tishi bilan boshqa etnik uyushmaga kirgan etnik guruh, 
o ‘z tili, madaniyati, o ‘zligini batam om unutib yuborgan taqdirda, 
bunday guruh (oldingidan) boshqa etnos kishilari bo‘lib qoladilar. 
Boshqacha qilib aytganda, m a’lum etnik guruh aw algi etnik
85

---

birligidan ajralib, mutlaqo boshqa etnik birlik tarkibiga kirib, unga 
singib, o ‘zlarini shu etnos (qabila, elat, millat) kishilari hisob- 
laydilar. Misol uchun halaj qabilasini olaylik. Bu qabilaning aso­
siy qismi ilk o ‘rta asrlarda Yettisuvda yashagan. Milodiy VI- VI
I
asrlarda ularning m a’lum qismi ajralib, hozirgi Afg‘oniston 
hududiga borib o ‘rnashgan. Vaqt o ‘tishi bilan ular bu hudud 
aholisi tili, urf-odatlari, turm ush iarzini qabul qihb, o 'z etnik 
nom larini unutib, X III asrdayoq boshqa nom bilan gilzoy deb 
ataladigan bo‘lib qolgan.
Ayrim etnik guruhlar boshqa etnik birlik tarkibiga kirib, unga 
aralashib singib ketgan boMsalar ham , o z etnik nom larini asrlar 
rnobaynida saqiab qolganlar. Qashqadaryoning o ‘rta oqim laiida 
m ojor nomi bilan ataluvchi etnik guruh yashaydi. M a’lumki, 
m ojorlar hozirgi Vengriya davlatining asosiy xalqidir. Ularning 
ilk ajdodlari ugro-fm tilida gapiruvchi xalqlar b o ‘lib, Sirdaryo 
quyi oqim laridagi c h o ila rd a va U ral to g ‘ oldi rayonlarida 
yashaganlar. Milodiy IX asrda m ojorlarning katta bir qismi 
xazarlarning siquviga bardosh bera olmay, G ‘arbga siljib, hozirgi 
V engriya h u d u d ig a b o rib oV rnashganlar. Bu y e rd a u la r 
slavyanlashib, elat, keyinchalik millat bo'lib shakllangan. Qadimgi 
yerlarida qolganlari esa til jihatidan turklashib, tatar, boshqird va 
o ‘zbeklar tarkibiga kirib, b atam o m singib ketganliklariga 
qaramasdan qadimgi etnik nomlarini (mojor etnonim ini) hozirga 
qadar saqiab qolganlar.
Etnologiyaning nazariy metodologik muammolari borasida so‘z 
yuritganda etnik va etnoslararo jarayonlarga ham e ’tibor qaratish 
joizdir. Etnologiyada