|
IV.2. XX asrdagi etnodemografik jarayonlar
XX asrda dunyo aholisi o ‘ta jadal sur’atda ko‘payib borgan.
Ona zaminda istiqomat qilayotgan odamlar soni 3 mlrd.dan oshgan
yoki amalda 3 ba^avarga ko'paygan. Aholi Lotin Amerikasi (6,1
barobar) va Afrika mamlakatlarida (4,7 barobar) ko‘paygan bolsa,
Yevropa (1,7 barobar) va sobiq SSSR aholisi (2,1 barobar)
nisbatan kam ko'paygan. Bunday nom utanosiblikning asosiy
sabablari migratsion jarayonlar (aholining ommaviy ravishda bir
hududdan ikkinchisiga ko‘chib olish i natijasida Shimoliy va Lotin
Amerikasi, Avstraliya va Yangi Zelandiya aholisi jiddiy tarzda
ko'paygan), XX asrda b o iib o ‘tgan jahon urushlari, ikkinchi
jahon urushidan keyin rivojlanayotgan davlatlarda aholi sonining
tabiiy ravishda juda tezlik bilan ko'payishi bilan bogiiq edi. Dunyo
aholisi 1 mird ga taxm inan 1820-yilda, 2 mlrd.ga 1927-yilda
(oradan 107-yil o ‘tgandan keyin), 3 mlrd.ga 1959-yilda (32-yildan
keyin), 4 mlrd.ga 1974-yil (14-yildan keyin), 5 mlrd.ga 1987-
yi!(13-yildan keyin), 6 mlrd.ga 1999-yilda (12-yildan keyin)
yetgan
XX asr oxiriga kelib jahondagi ikki m am lakat aholisi
Xitoy -1.2 mlrd va Hindiston 1 mlrd.dan ortiqni tashkil etdi.
Yettita davlat (AQSH, Indoneziya, Rossiya, Braziliya, Yaponiya,
Nigeriya, Pokiston)da 100 mln.dan ziyod kishi istiqomat qiladi.
Hozirgi kunda dunyoda o'z suvereniteti va doimiy aholisiga ega
boigan 225 mamlakat mavjud. Barcha mamlakatlarda yashovchi
kishilar soni bir xil m e’yorda emas. Yuqorida nomlari zikr etilgan
mamlakatlarda zamin ahlining qariyb 60% yashagan. Shu bilan
birga 62 ta yirik m am lakatlarda (aholisi soni 10 mln.dan oshiq
b o ig an ) dunyodagi aholining qariyb 95 foizi istiqomat qiladi.
Dunyoda aholisi soni juda kam boigan 38 ta «mitti» mamlakatlar
ham mavjud b o iib , ularda umumiy hisobda qariyb 1 mln.ga
yaqin aholi yashaydi.
Etnik jarayonlarga XX asrning 30-yillari birinchi yarmida yuz
bergan iqtisodiy inqiroz va dunyodagi yirik davlatlarning siyosiy
o ‘zgarishlari ham sezilarli darajada ta ’sir qilgan. 30-yillarga kelib
dunyo bo‘yicha aholining yillik o'sish darajasi 1% ga tushib qolgan.
Jum ladan, 1935-yilda Fransiyada tugllish o lim d a n kamayib
ketgan. Shuningdek, AQSh aholisining tabiiy o ‘sishi ham pasayib
ketgan, bu davrda Osiyo aholisining yillik o‘sishi avvalgiga nisbatan
esa 30% ga kamayib ketgan. Faqatgina Lotin Amerikasi davlatlarida
aholining yillik o'sishi pasaymagan b o iib , bu hududda aholining
yillik o ‘sishi 1,8% ga ko‘paygan.
XX asrdagi etnik jarayonlarga ta ’sir qilgan sabablarning eng
rnuhim laridan biri, shubhasiz ikkinchi jahon urushi boigan.
M azkur urush natijasida qariyb 50 mln. kishi qurbon boigan.
Bu davrda faqat Amerika va Avstraliya aholisigina ko‘paygan.
Ayniqsa, Lotin Amerikasi mamlakatlari aholisi urushdan so‘ng
vayron b o ig an G ‘arbiy Yevropadan ko‘chib borgan emigrantlar
hisobiga 2,5% ga ko‘paygan.
XX asrning 50-yillarida dunyo miqyosidagi etnik jarayonlar
oldingi o il yilliklardan tubdan farq qilgan. Bu davrda sodir boigan
eng muhim o'zgarishlardan biri «demografik portlash» b o iib ,
oldingi davrlardan umuman farqli boigan. M azkur yillarda garchi
tugllish kamaygan b o lsa-d a, aholining o ‘rtacha yoshi o ‘sishi va
o lim n in g kamayishi hisobiga aholi soni ortib borgan. Ayniqsa,
60-yillar boshlariga kelib dunyo bo‘yicha o lim 2 %ga, ayrim
Janubiy Amerika m am lakatlarida, Afrika va Osiyoda 3% ga
kamaygan. Natijada 1950— 1983-viliar davomida aholi soni deyarli
ikki baravarga ko'paygan. Shu bilan birga, ko'plab Yevropa
mamlakatlarida aholi soni 25% ga oshgan.
Oxirgi o ‘n yilliklarda Osiyo aholisining o ‘sishi kamayib
bormoqda (60-yillarda 2,2% bo'lgan bo'lsa, 80-yillar boshiga kelib
1,8% ga tushgan). Arab m amlakatlarida, Pokiston, Malayziya va
Filippin kabi mamlakatlarda aholi sonining o'sishi a n ’anaviy
ravishda yuqori bo'lib qolmoqda. U m um an olganda, mazkur
mintaqadagi aholi sonining ko'payishi um um iy aholi o'sishining
qariyb 60% iga to 'g 'ri keladi.
Lotin Amerikasi mamlakatlarida o'lim sur’atining jiddiy tarzda
kamayishi mazkur mintaqani ikkinchi jahon urushidan keyin
aholi soni ortishi bo'yicha dunyo miqyosida birinchi o ‘ringa
chiqishiga sabab bo'lgan. Biroq, ushbu m intaqada 60-yillardan
boshlab tug'ilish sur’ati jiddiy tarzda kamaya boshlagan. Bu holat
aholi sonining o'sish darajasiga ta ’sir qilgan ham da aholi soni
oldingi 20-yil darajasida saqlanib qolgan.
Afrika mamlakatlarida etnik jarayonlar birm uncha boshqacha
shaklda kechgan bo'lib, bu yerda urushdan keyin eng ko‘p
tug'ilish va o'lim ko'rsatkichini kuzatish mumkin. Faqatgina 60-
yillardan boshlab o'lim sur’ati m a’lum darajada kamaya boshlagan.
Biroq, mazkur m intaqada tug'ilishning ko'pligi sababli aholi
sonining o'sishi bo'yicha dunyo miqyosida yetakchi o'rinlarda
turgan. 60-yillardan boshlab Afrika aholi sonining yillik ko'payi
shi bo'yicha Lotin Amerikasi mamlakatlaridan o'tib ketgan. Afrika
mamlakatlarining oxirgi o 'n yilliklardagi aholisining ko'payish
sur’ati 15 mln. kishini tashkil etadi.
Zamonaviy etnologiyada etnoslarni tasniflash prinsi plari turli-
tum anligi bilan farqlanib turadi; etnologiyadagi zam onaviy
nazariyalar etnologiya va unga yondosh bo'lgan qator fanlarning
m a ’lum bir etnos yoki etnik guruhning boshqasidan farqli
xususiyatlarini anglatuvchi m e’yorlar asosida yaratilgan. Q ola
versa, nazariyalar bajarilayotgan u yoki bu tadqiqot maqsadidan
kelib chiqib ham turfa xil bo'lishi mumkin. Tasniflashning ayrim
m e’yorlari birinchi navbatda xalqlarning etnik mansubligiga,
ularning shakllanish tarixiga asoslansa, avvalo tilshunoslikning
tarixiy-qiyosiy usullari, antropologiya, m oddiy va m a’naviy
madaniyat to ‘g‘risidagi tizimlashtirilgan m a’lum otlar katta aha
miyat kasb etadi. Boshqa m e’yorlar etnik mansubligidan mus-
tasno bo‘lgan turli xalqlar va ularning gumhlariga tegishli boshqa
xususiyatlar tahlilidan va etnik aloqalar o ‘rnatilganligi yoki mav
ju d ernasligidan kelib chiqib belgilanadi. X alqlarni tasnif-
lashda, awalo, xo‘jalik yuritish m e’yorlari asos qilib olingan boiib,
bunda dastawal tabiiy-geografik muhitga asosiy aham iyat be-
rilgan. Etnik va madaniy a n ’analar esa ikkinchi darajali aham i-
yatga ega boigan. Bu ijtimoiy munosabatlar taraqqiyoti daraja-
sidagi xalqlar guruhiga, shuningdek, diniy mansubligi bilan ham
b o g iiq boigan.
Ushbu antropologik m e’yorlardan kelib chiqqan holda barcha
xalqlar geografik, antropologik, til belgilari va xo'jalik yuritish
an’analariga ko‘ra tadqiq qilinadi hamda turli tarzda tasniflanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
