“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi

---

A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI 
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT 
INSTITUTI 
 
 
 
 
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi 
 
 
 
Fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari 
 
 
 
“Geografiya” fani
 
o‘quv kursining 
 
 
“Jahon siyosiy kartasining davriy rivojlanish xususiyatlari, uning asosiy 
obyektlari. 
 
Globallashuv davrida jahon iqtisodiyotining rivojlanishi” 
mavzusidan ma’ruza matni 
 
 
 
 
 
 
 
Ma’ruzachi:
S.Mirzaliyev
Toshkent - 2022 
 

---

Mavzu
: Jahon siyosiy kartasining davriy rivojlanish xususiyatlari, 
uning asosiy obyektlari. Globallashuv davrida jahon iqtisodiyotining 
rivojlanishi
 
 
Reja: 
1.
 
Dunyo siyosiy xaritasi haqida tushuncha 
2.
 
Dunyo siyosiy xaritasidagi o‘zgarishlar 
3.
 
Jahon xo‘jaligi 
Siyosiy karta
– davlatlarning joylashgan o‘rni, chegaralari va poytaxtlarini 
ko‘rsatib beruvchi karta bo‘lib hisoblanadi. U jamiyatdagi siyosiy-geografik 
o‘zgarishlarni: yangi mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishi, mavjud davlatlarning 
bir-biri bilan qo‘shilishi yoki ajralishi, poytaxt shahar maqomining o‘zgarishi 
kabilarni ko‘rsatib beradi.
Siyosiy karta o‘z xususiyatiga ko‘ra o‘zgaruvchan xarakterga ega. Jahonda 
yuz berayotgan har bir muhim voqelik uning sifatiy va miqdoriy o‘zgarishlariga 
sabab bo‘lishi mumkin. Siyosiy kartaning miqdoriy o‘zgarishlari uning subyektlari 
miqdorining o‘zgaarishida namoyon bo‘lsa, sifatiy o‘zgarishlar esa ulardagi 
boshqaruv shakl xususiyatlarining yangi ko‘rinishiga o‘tishi bilan ifodalanadi. 
Dunyo siyosiy kartasi miqdoriy o‘zgarishlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
✓
yangi yerlarning qo‘shilishi (qadimda); 
✓
turli urushlar natijasida hududning kengayishi yoki kamayishi; 
✓
davlatlarning bir-biri bilan qo‘shilishi yoki bo‘linib ketishi;
✓
davlatlar orasida kelishuvga ko‘ra hududlarni bir-birlariga berishi (yoki 
almashinuvi); 
✓
dengiz hududlarida qo‘shimcha yerlar barpo qilish (dengizdan quruqlik 
tortib olish) va b.
Sifatiy o‘zgarishlarga esa quyidagilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin: 
✓
ijtimoiy boshqaruv shakllarining tarixiy almashinuvi; 
✓
davlatning siyosiy mustaqillikka erishuvi; 
✓
davlat boshqaruvi yangi shakllarining yuzaga kelishi; 
✓
davlatlararo ittifoqlar va tashkilotlarning yuzaga kelishi; 
✓
davlatlararo nizoli sabablarni yuzaga keltirayotgan «olovli 
nuqtalar»ning paydo bo‘lishi yoki ularning to‘xtatilishi va b.
Yuqorida sanab o‘tilgan siyosiy kartaning miqdoriy va sifatiy o‘zgarishlari 
unda mavjud bo‘lgan obyektlar soni, ularning hududiy o‘lchamlari, siyosiy, 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi kunda 
siyosiy kartada yuzaga kelayotgan har bir obyektni o‘ziga xos tarzda ko‘rsatib 
o‘tilgan o‘zgarishlarning “hosilasi” sifatida e’tirof etish mumkin.

---

Siyosiy kartada tasvirlangan obyektlarni o‘z xususiyatiga ko‘ra quyidagi 
guruhlarga ajratish mumkin: 
▪
Davlatlar;
▪
Tan olinmagan davlatlar; 
▪
Mamlakatlar; 
▪
Koloniyalar; 
▪
Erkin assotsiatsiyalar; 
▪
Dominionlar; 
▪
Xalqaro xududlar va akvatoriyalar; 
▪
Neytral hududlar; 
▪
Ijara hududlar va b. 
Ushbu obyektlarning har biri o‘z shakllanish va rivojlanish bosqichlariga ega 
bo‘lib, geografik jihatdan jahonning deyarli barcha qit’alarida mavjud.
Davlat – mamlakat miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish, 
uning tashqi munosabatlarini belgilash vakolatlari bo‘lgan hukmron tuzilma. Davlat 
jamiyatni o‘z qonun-qoidalariga ko‘ra idora qiladi, turli tip, shakllarda tashkil 
topadi. Uning quyidagi asosiy belgilari mavjud bo‘lishi maqsadga muvofiqdir: 
➢
ta’sis hujjatlarining mavjudligi; 
➢
boshqaruv va rejalashtirish; 
➢
bo‘ysinuvchi tashkilotlarning faoliyati; 
➢
davlat ramzlari. 
Zamonaviy jahon siyosiy kartasida 240ga yaqin davlatlar, mamlakatlar 
hamda hududlar mavjud bo‘lib, ularning 193 tasi mustaqil davlatlar hisoblanadi.
Hudud
– o‘ziga xos tabiiy va inson faoliyati tomonidan davriy ravishda hosil 
qilingan xususiyatlar va resurslarga ega yer yuzining quruqlik qismi hisoblanadi. 
Kartada hududlar sarhadlari davlat chegaralari bilan ifodalangan.