A ashirov, sh. Atadjanov

1.3. Etnologiya inetodlari
Har bir fan zaruriy bilimlarni jalb etgan, uiardan unumli 
foydalangan holda aniq tadqiqot obyektini o ‘rganishga qaratil- 
gan boiadi. Lekin, har bir fandagi bilitn obyektining o ‘ziga xosligi 
tadqiqotchilar oldiga o ‘rganilayotgan obyektga oid to ‘liq va aniq 
m a’lumotlarga ega bo‘lish talabini qo‘yadi.
Zam onaviy etnologiyada ilmiy tahlil uchun tu rli-tu m an
materiallar: tadqiqotlar natijasi va etnograf olimlarning turli dala 
yozuvlari, sayohatchilarning safarnomalari, kuzatuvlari, folklor 
namunalari va badiiy m atnlar, etnosotsiologik va etnopsixologik 
materiallar, publitsistik m atnlar, rasmiy hujjatlar, tarixiy va ijti- 
moiy-siyosiy adabiyotlardan foydalaniladi. Bulardan tashqari 
tadqiq qilinayotgan etnos vakillari bilan bevosita muloqot jarayoni­
da ularning turli holatlarga munosabatlari, bahs-m unozaralar va 
suhbatlarda bildirgan fikr-mulohazalari va dalillarining mantiqli- 
ligi, tevarak-atrofdagi turli ko'rinishlarni izohlash yo'llari va 
shaxsiy xulq-atvorlarini kuzatuv natijalari ham m uhim rol 
o ‘ynaydi. Shubhasiz, bunday m a’lumotlarni yig‘ish tadqiqot- 
chidan m a’lum metodlarni o ‘zlashtirib olishni talab qiladi. Hoziigi 
davrda zamonaviy etnologiyada o ‘ziga xos tadqiqot metodlari 
majmui shakllangan b o ‘lib, ularga 
dala tadqiqotlari, yozma
manbalami о ‘rganish, xalq og‘zaki ijodi namunalarini to ‘plash,
statistik materiallar (aw alo turli davrlarda bajarilgan aholini
ro ‘yxatga olish materiallari)ni tahlil qilish
kiradi.

---

Yozma m anbalarni o'rganish
etnologiyaning eng m uhim
m etodlaridan biri bo'lib, uning qim m ati o ‘rganilayotgan xalq va 
uning m adaniyati to ‘g‘risida aniq va to'laqonli m a’lum otlarni 
berishi bilan ajralib turadi. Yozma m anbalar nafaqat etnologiya, 
shu bilan birga tarix fani uchun ham m uhim ahamiyat kasb etadi. 
Yozma manbalar, asosan, insonning ijtimoiy faoliyati, aniqrog‘i, 
kishilarning o ‘zaro m unosabatlari natijasi o ‘laroq yaratilgan va 
o ‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni, tarixiy voqyea, hodisa, 
jarayonlarni aks ettirgan manbalardir. Yozma manbalarga, odatda, 
m a’lum bir xalq vakillari hisoblangan m ualliflar tom onidan 
o ‘zlarining yoki boshqa xalqlarning tarixi ham da m adaniyati 
to ‘g‘risida yozib qoldirilgan qo‘lyozma asarlar, tarixiy m anbalar 
kiradi. Shuningdek, yozma m anbalarga oliy va mahalliy hukm - 
dorlar m ahkam asidan chiqqan rasmiy hujjatlar (yorliqlar, far- 
monlar, inoyatnom alar va b.), tarixiy, geo-kosmografik ham da 
biografik asarlar ham kiradi. Yozm a m anbalar doimiy ravishda 
bir necha avlod tadqiqotchilari uchun qiziqarli m anba bo ‘lib xiz- 
m at qilib kelmoqda.
Turli xalqlar ijtim oiy-iqtisodiy xususiyatlarini o ‘rganishda 
rasmiy hujjatlar, moliyaviy-hisobot daftarlari va yozishmalaming 
aham iyati ham benihoyat kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy- 
siyosiy hayotni m a’lum bir yuridik shaklda bevosita va ko‘p hol- 
larda aynan qayd etilganligi bilan ham qim m atlidir. Lekin, ayni 
vaqtda b a ’zan ularning orasida, ayniqsa, rasmiy yozishm alarda 
ataylab soxta m a’lum otlar berilganlari ham uchrab turishini 
unutm aslik lozim. Shuning uchun ham m azkur m anbalardan 
foydalanilganda o ‘ziga xos diqqat-e’tibor va ehtiyotkorlik talab 
qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borilganda, aniqrog‘i undan 
biror bir ijtimoiy-siyosiy jarayonni talqin etishda foydalanilganda 
bir hujjat bilan chegaralanmaslik, o ‘xshash hujyatlami o ‘zaro 
qiyosiy tahlil etib o ‘rganmoq zarur. Qolaversa, hozirgi kunda 
bunday tarixiy-m adaniy yozuvlar etnologlar qiziqadigan yagona 
m anba turi bo ‘lib hisoblanmaydi. Ayni zam onda turli davrlardagi 
xalqlar hayoti va m adaniyatiga bag'ishlangan h ar xil yozm a 
m anbalar mavjud bo‘lib, ularning ko‘p qismi hozirgacha batafsil 
o ‘rganilmagan. Bunday yozma m anbalar jumlasiga, sayyohlar

---

va geograflarning safarlari to ‘g‘risidagi xabarnomalari, o ‘tkazilgan 
turli-tum an ekspeditsiyalar hisobotlari, matroslar va askarlar- 
ning kundaliklari, elchilarning hisobotlari, savdogarlarning sa- 
farnomalari, oddiy xalq vakillarining davlat rahbarlariga yozgan 
maktublari va shu kabi bir qator yozma materiallar kiradi.
Etnologiya ilmida xalqning tarixiy tafakkurini aks ettiruvchi 
xalq o g ‘zaki ijodi
nam unalari ham muhim manba hisoblanadi. 
Xalq og‘zaki ijodiyoti m adaniyatning eng qadimgi sohalaridan 
b o iib , uning ildizi insoniyatning eng qadimgi tarixiga borib 
taqaladi. Og‘zaki adabiyotning ayrim namunalari qadimgi yunon 
tarixchilari va Tabariy, M a’sudiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn 
al-Asir kabi Sharq olimlarining asarlari orqali bizgacha yetib 
kelgan. Qayumars, Jam shid va Siyovush haqidagi afsonalar, 
To‘maris va Shiroq haqidagi qissalar ham shular jumlasidandir. 
An’anaviy urug‘-jamoaviy, xo‘jalik munosabatlarini, um um an 
olganda, turkiy xalqlarga xos milliy-etnik qadriyatlarni tadqiq 
qilishda «G o‘ro‘g‘li», «Alpomish» kabi dostonlar, shuningdek, 
xalq ertaklari, rivoyatlar, marosim qo‘shiqlari, matal va topish- 
moqlarning o ‘rni benihoyat kattadir. Yozma adabiyotdan aw al 
paydo b o ig an bu xalq durdonalari turli ijtimoiy qatlam vakillari 
hisoblangan kishilarning turm ush tarzi, m a’naviy qiyofasi, urf- 
odatlari, ayniqsa, uzoq o ‘tm ish davrlardagi ijtim oiy m uno­
sabatlar to ‘g‘risida g‘oyat qimmatli m aium otlarberadi. Qolaversa, 
etnologik tadqiqotlar jarayonida o ‘tkazilgan tajriba qo‘ni-qo‘shni 
b o iib yashagan xalqlarda ham tarixiy tafakkurning shakllanishi 
ayrim hollarda tubdan boshqa-boshqa b o iish i mumkinligidan 
dalolat beradi. Ajdodlari ko ‘chm anchi yoki yarim ko‘chm anchi 
chorvachilik bilan shug'ullangan xalqlar hatto hozirgi kungacha 
o ‘zlarining ajdodlari shajarasini yaxshi bilishlari bilan birga, 
ularning qaysi urug‘ va shu urug'ning qaysi shoxobchasiga 
mansubligi, ajdodlari qayerdan kelganligidan tortib ularning 
a n ’anaviy m ashg‘ulot turlarigacha ma lum darajada yaxshi 
biladilar. Shubhasiz, bunday qimmatli manbalar, ko'pincha, og‘- 
zaki ijod orqali ajdodlardan avlodlarga o ‘tib saqlanib keladi. Xalq 
og‘zaki ijodiga oid m ateriallar bugungi globallashuv va zam o­
naviy etnik jarayonlar ta ’sirida yo‘qolib bormoqda. H atto, yaqin

---

kelajakda bunday manbalarning ayrimlari butkul yo'qolib ketishi 
xavfi mavjud.
E tnologiyada tarix, etn o m ad an iy at va k o ‘proq m oddiy 
madaniyatni tadqiq qilishda 
arxeologik materiallardan
ham keng 
foydalaniladi. Arxeologik moddiy (ashyoviy) m anbalar deyil- 
ganda, insoniyatning ajdodlari yashagan qadim iy m akonlardan 
topilgan m ehnat va urush qurollari, ular dafn etilgan joylar, 
keyingi taraqqiyot jarayonida qurilgan bino va inshootlar (qal’a va 
qasrlar, h a m m o m la r va karv o n saro y lar, h u n a rm a n d ch ilik
ustaxonalari ham da suv inshootlari kabilar)ning qoldiqlari, uy- 
ro‘zglor va zeb-ziynat buyumlari tushuniladi. Yozma va og‘zaki 
manbalarga qaraganda, arxeologik moddiy ashyolar birm uncha 
ishonchliroq m anba hisoblanadi. U lar yordam ida m a’lum bir 
tarixiy voqyeaning aniq vaqti yoki moddiy m adaniyat qurolining 
tarq alish davrini nisbatan osonroq belgilash m um kin. Bu 
metodning yuqori sifatliligi bugungi kunda arxeologik materiallarni 
zamonaviy shaklda o ‘rganish va baholash mezonlariga asoslana- 
di. Jum ladan, hozirda arxeologik materiallarni o ‘rganishda statis- 
tik m etodlardan keng raishda foydalanilm oqda. Shuningdek, 
so‘nggi yillarda etnoarxeologiya kabi yo‘nalish ham jadal rivojla- 
nib borm oqda.D eskriptiv (tavsifiy) statistikani q o ‘llash arxeo­
logik materiallar zaxirasini to ‘laligicha ochishga ko‘maklashsa, 
analitik statistika esa arxeologik m ateriallarning tipologiyasi 
va ilm iy gip o tezalari, farazlarini tekshirish im konini beradi. 
0 ‘z navbatida, m azkur m a’lum otlar tahlili va talqini, ilmiy qim- 
mati etnologiyaga oid nazariyalar, g‘oyalar, konsepsiyalar va 
madaniyat modellarini paydo bo ‘lishiga asos b o ‘lib xizmat qiladi.
Etnologik tadqiqotlardagi muhim metodlardan yana biri