A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

2.8 - rasm. Elektr yuritma o‘rnatilgan rejimi tezligini grafik aniqlash. 
Motor momenti hamda statik moment bevosita tezlikka bog‗liqdir. Motor va 
ishchi mexanizmining xarakteristikalari aniq bo‗lganda mexanizmning o‗rnatilgan 
ish rejimi tezligini grafik usul bilan aniqlash qulayroqdir. 2.8 - rasm a da 
ventilyator va asinxron motordan tashkil topgan mexanik tizimning tezligini grafik 
usulda aniqlash ko‗rsatilgan. Ventilyator va motor mexanik xarakteristikalarining 
kesishish nuqtasi A nuqta (2.2) shartda ko‗rsatilgan o‗rnatilgan ish rejimiga mos 
keladi.
2.8 - rasm b da yuk ko‗tariluvchi lebyodkaning yukni tushirish rejimidagi 
mexanik xarakteristikalari ko‗rsatilgan (tezlik manfiy). 2- chiziq lebyodka 
yurgazish motorini, yukni tormoz bilan tushirish maqsadida, teskari ulangandagi 
mexanik xarakteristika chizigi. B nuqta esa bu chiziq bilan lebyodka mexanik 
xarakteristika chizigi kesishish nuqtasi bo‗lib, momentlar muvozanatini bildiradi 
M=M
q
, ya‗ni o‗rnatilgan xarakat rejimini bildiradi. 
Statik moment aktiv va reaktiv turlarga bo‗linadi. 

---

47 
M
qa
mashina ishchi organiga qo‗yilgan aktiv qarshilik momenti bo‗lib bu 
moment og‗irlik kuchi hisobiga (yuk ko‗taruvchi mashina va mexanizmlar), 
shamol kuchi ta‘sirida (minorali kran), paydo bo‗ladi; aktiv qarshilik momenti 
xarakatga to‗sqinlik qilishi yoki monelik qilishi mumkin. Shunga ko‗ra, agar M
qa
ta‘siri aylanish tezligi bilan bir hil bo‗lsa u musbat ishorali bo‗ladi. 
M
qr
- mashina ishchi organiga qo‗yiladigan reaktiv qarshilik momenti, ishchi 
organ xarakatiga qarshi reaktsiyasi sifatida namoyon bo‗lib doimo xarakatga 
qarshilik qiladi (masalan, metall kesuvchi dastgoxdagi kesuvchi kuch momenti), 
ω=0 bo‗lganda M
qr
=0 bo‗ladi; reaktiv qarshilik momentiga podshipnik va 
kinematik sxemalardagi elementlar ishqalanish kuchi misol bo‗la oladi; ishqalanish 
kuchi doimo xarakatga to‗sqinlik qiladi. 
Statik moment aktiv va reaktiv momentlar yig‗indisiga teng bo‗ladi: 
M
q
= M
q.a
+ M
q.r 
(2.3) 
Barcha moment ishoralari aylanish tezligi ishorasiga nisbatan aniqlanadi. 
Agar statik qarshilik momenti aylanishga monelik qilsa u musbat, agar to‗sqinlik 
qilsa u manfiy ishorali bo‗ladi. Motor aylanish momenti va statik moment 
yig‗indisi motor valiga qo‗yiladigan umumiy moment qiymatini beradi. 
M
Σ
= M
q.a
+ M
q.r 
(2.4) 
yoki
M
Σ
= ±M
∓
M
q.a
− M
q.r
(2.5) 
Agar motor motor rejimda ishlasa (2.5) formuladagi motor momenti M 
musbat, va agar motor tormozlanish rejimida ishlasa bu moment manfiy ishorali 
bo‗ladi. Bu formuladagi aktiv moment M
q.a
agar motor aylanishiga monelik qilsa 
musbat, xarakatga to‗sqinlik qilsa manfiy ishorali bo‗ladi. 
Agar (2.3)ni e‘tiborga olsak (2.5) quyidagi ko‗rinishga keladi: 
M
Σ
= M−M
q
 
(2.6) 
Shuningdek, ilgarilanma xarakat uchun mos ravishda: 
F
Σ
= + 
= ± 
 - 
 
bunda 
, 
,
- mos ravishda xarakatga qarshilik qiluvchi kuchlar tashkil 
etuvchilari hamda chiziqli motor kuch vektorlari. 

---

48 
Agar umumiy moment M
Σ
=0 bo‗lsa, mexanik tizim tinch holatda yoki tekis 
xarakat holatida bo‗ladi. Agar umumiy moment ―0‖ga teng bo‗lmasa mexanik 
tizim tezligining o‗zgarishi yuzaga keladi: M
Σ 
musbat bo‗lsa tezlanish,M
Σ
manfiy 
bo‗lsa sekinlashish. M
Σ
≠0 bo‗lgandagi rejim o‗tuvchi yoki dinamik rejim deyiladi. 
Tezlikni o‗lchash Nyutonning ikkinchi qonuni – dinamika qonuni bilan 
amalga oshiriladi. Unga ko‗ra kuch impulsi xarakat miqdori o‗zgarishiga teng.
F
Σ 
𝒅𝒕
=
𝒅
 (
𝒎𝑽
). 
Kuch impulsi umumiy kuch vektorining uning ta‗sir qilish vaqtiga 
ko‗paytmasini bildiruvchi vektordir. Harakat miqdori tezlik vektorining jism 
massasi kopaytmasiga teng bo‗lgan vektordir. 
Agar jism massasi o‗zgarmas bo‗lsa,
F
Σ
=
𝓂
(2.7) 
Bu qonun belgilaydiki agar natijaviy kuch nolga teng bo‗lmasa jism - 
miqdori massa va kuch qiymatiga bog‗liq bo‗lgan tezlanish oladi yoki 
sekinlashadi. 
Qo‗zg‗almas oqda aylanuvchi jism uchun Nyutonning ikkinchi qonuni 
quyidagicha bo‗ladi: moment impulsi xarakat miqdori o‗zgarishga teng bo‗ladi. 
M
Σ
=d(Jω)
(2.8) 
Xarakat miqdori – aylanayotgan jism inertsiya momentining uning burchak 
tezligi ko‗paytmasiga teng.
Inertsiya momenti J(kg*m
2
) – fizik jism ilgarilanma xarakatidagi massasini 
aniqlovchi kattalikdir. U qo‗zg‗almas o‗q atrofida aylanayotgan jism inertsiyasi 
darajasini bildiradi. Massasi 
𝓂
ga teng bo‗lgan material nuqtaning inertsiya 
momenti, jism massasining jismdan aylanish o‗qigacha bo‗lgan masofa kvadratiga 
ko‗paytmasiga teng 
J =
𝓂
R
2
.
Jismning inersiya momenti esa bu jismni tashkil qiluvchi material nuqtalar 
inertsiya momentlari yig‗indisiga teng. U jism massasi va o‗lchamlari orqali 
ko‗rsatilishi mumkin. Aylanma jismlar inertsiya momentlari katalog va 
so‗rovnomalarda keltiriladi. Ba‘zan kataloglarda moment 
GD
2
 
qiymati beriladi. 
Inertsiya momentini topish uchun bu qiymat 4 ga bo‗linadi 
J=GD
2
/4
. 

---

49 
Shuni ta‘kidlash kerakki, aylanayotgan jismning inertsionligi nafaqat uning 
massasiga , balki diametriga ham bog‗liq bo‗ladi. Bir hil massaga ega bo‗lgan, 
lekin diametri katta bo‗lgan jism inertsiya momenti katta bo‗ladi. Shuning uchun 
inertsionligi kichik motorlar rotori diametri kichik va uzunligi uzunroq qilib 
ishlashga xarakat qilinadi. 
Va aksincha ishchi mashina kinematik zanjiri tarkibida maxovik bo‗lsa, bu 
motor rotori diametrini kattalashtiradi.
Agar inertsiya momenti o‗zgarmas bo‗lsa, Nyutonning ikkinchi qonuni 
tenglamasi quyidagi ko‗rinishni oladi: 
M
Σ
=J 
 

(2.9) 
M
Σ 
moment mexanik tizimning dinamikasini bildirgani uchun ko‗pincha 
natijaviy moment M
Σ
ni dinamik moment deyiladi. 
M
din.
= M
Σ
= J 
 
(2.10) 
(2.5) ni inobatga olsak,
M-M
q
= J
Σ 
(2.11) 
ko‗rinishga keladi. Nyutonning ikkinchi qonunini aks ettiruvchi bu tenglik elektr 
yuritmaning xarakat tenglamasi deyiladi. 
Bu tenglamada barcha momentlar elektr motorining valiga qo‗yilgan bo‗lib, 
J
Σ
inertsiya momenti esa valga bog‗liq mexanik xarakatni vujudga keltiruvchi 
barcha massalar inertsiya momentini bildiradi. Ilgarilanma xarakat uchun elektr 
yuritmaning xarakat tenglamasi mos ravishda quyidagi ko‗rinishga keladi:
F – F
q
= m
(2.12) 
bunda: F – motor kuchi 
F
q
– motor shtogida paydo bo‗ladigan xarakatga qarshilik kuchi 
m – motor shtogiga boglangan siljuvchi elementlar massasi 
v –motor shtogining chiziqli tezligi